واکاوی کاربرد آیات قرآنی و احادیث در مقامات حریری

علوم قرآن و حدیث

دوره 56، شماره 2 - شماره پیاپی 113، بهمن 1403، صفحه 167-189   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jquran.2024.82787.1536

نویسندگان

صادق هاشمی امجد^{* 1}؛ مهدی خرمی سرحوضکی²؛ حسن مجیدی²؛ سید مهدی نوری کیذقانی²

¹دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات عربی، دانشکدهٔ الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه حکیم سبزواری، سبزوار، ایران

²دانشیار گروه زبان و ادبیات عربی، دانشکدهٔ الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه حکیم سبزواری، سبزوار، ایران

چکیده

بازتاب الفاظ و مفاهیم آیات قرآن و احادیث به شیوه‌های مختلف همواره زینت‌بخش آثار اهلِ علم و ادب بوده است. این شیوه‌ها از منظر هنری و بلاغی در یک سطح نیستند؛ یعنی پی‌بردن به محتوای ارزشمند آن‌ها، گاه آشکار و گاه پنهان است. دستیابی به مفاهیم آشکار به‌صرف آشنایی ظاهری با آیات و روایات میسّر است، چنان‌که از قدیم فرقۀ ظاهریه به همین شهرت یافته‌اند. لکن دریافت اغراض پنهان از عهدۀ کسانی بر می‌آید که پیش از مهارت در انواع فنون و صناعات ادبی، با علوم و ادبیات قرآن و حدیث اُنس داشته و عمر خود را در پیچ‌وخم این راه سپری کرده‌اند. مقامات حریری ازجمله آثاری است که از این منظر درخور توجه و بررسی است. رواج مفاهیم قرآنی در مقامات، از قرن پنجم به بعد و انس و الفت حریری با متون دینی و توجه وی به نکات اخلاقی اهمیت ویژه‌ای به این واکاوی می‌بخشد. حریری به دو شیوۀ لفظی و معنوی از قرآن کریم تأثیر پذیرفته است. این اثرپذیری در مقامات حریری بیشتر به‌شکل تلمیح، تأثیرِ تطبیقی، تأثیرِ واژگانی در انواعِ وام‌گیری و برایندسازی، تأثیر الهامی‌بنیادی و تأثیر گزارشی صورت گرفته است.

کلیدواژه‌ها

آیات قرآن؛ احادیث؛ مقامات حریری

مراجع

قرآن کریم

آلن، گراهام. بینامتنیت. ترجمهٔ پیام یزدانجو. تهران: مرکز، 1380.

آمدی، عبدالواحدبن‌محمد. غرر الحکم و درر الکلم. به‌تصحیح مصطفی درایتی. قم: مکتب الأعلام الإسلامی، 1366.

ابن‌بابویه، محمدبن‌علی. کتاب من لا یحضره الفقیه. قم: مؤسسة النشر الإسلامی، چاپ‌دوم، 1413ق.

ابن‌فهد حلبی، محمودبن‌سلیمان‌.حسن التوسل الی صناعة الترسل. قاهره: چاپخانهٔ الوهبیّة، 1828م.

ترمذی، محمدبن‌عیسی. صحیح الترمذی. به‌تصحیح و تنظیم احمدمحمد شاکر. قاهره: دار الحدیث، 1419ق.

حر عاملی، محمدبن‌حسن. وسائل الشیعة. قم: آل‌البیت(ع)، 1367.

حلبی، علی‌اصغر. تأثیر قرآن و حدیث در ادب فارسی. تهران: اساطیر، چاپ‌چهارم، 1385.

خطیبی، حسین. فن نثر در ادب پارسی. تهران: سخن، 1374.

راستگو، محمد. تجلی قرآن و حدیث در شعر فارسی. تهران: سمت، 1383.

رسمی، سکینه. نوای غیب در پردهٔ راز. تهران: مرکز بازشناسی اسلام و ایران، 1380.

رضائی حمزه‌کندی، وحید. الشعر العربی و شعراؤه فی آذربیجان. ارومیه: بوتا، 1389.

سیوطی، عبدالرحمن‌بن‌ابی‌بکر. الإتقان فی علوم القرآن. به‌تحقیق محمدابوالفضل ابراهیم. قم: شریف الرضی، 1414ق.

شریف‌ رضی، محمدبن‌حسین. نهج البلاغه. ترجمهٔ محمد دشتی. ناشر: محمد امین، 1395.

شریشی، احمدبن‌عبدالمؤمن‌. شرح مقامات الحریریة. ثلاثة اجزاء. بیروت: دار الکتب العلمیة، 1998م.

شمس قیس، ‌محمدبن‌قیس. المعجم فی معاییر اشعار العجم. تهران: علم، 1388.

شمیسا، سیروس. فرهنگ تلمیحات. تهران: میترا، 1386.

شمیسا، سیروس. کلیات سبک‌شناسی. تهران: میترا، 1382.

طبرسی، فضل‌بن‌حسن.مجمع البیان فی تفسیر القرآن. بیروت: اعلمی، 1415ق.

علیخانی ثانی ابدال‌آبادی، فاطمه، محمد میر. «شیوه‌های کاربرد آیات و احادیث در تاریخ جهانگشای جوینی». متن‌پژوهی ادبی. س20، ش69(1395): 153-180.  10.22054/LTR.2016.6845

فندی، محمدثابت. دایرة المعارف الإسلامیة. قاهره: بی‌نا، 1944م.

فوکو، میشل. «نقد چیست؟». فصلنامهٔ ارغنون. ترجمهٔ محمدسعید حنایی کاشانی. ش15(1383): 231-258.

قسطلانی، احمدبن‌محمد. المواهب اللدنیّة بالمنح المحمدیّة. بیروت: دار الکتب العلمیة، 2008م.

قیروانی، حسن‌بن‌رشیق. قراضة الذهب فی نقد اشعار العرب. به‌تحقیق بویحیی شاذلی. تونس: الشرکة التونسیة للتوزیع،1972م.

مجلسی، محمدباقربن‌محمدتقی. بحار الأنوار الجامعه لدرر اخبار ائمة الأطهار(ع). بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1403ق.

محقق، مهدی. تحلیل اشعار ناصر خسرو. تهران: دانشگاه تهران، 1344.

مرتاض، عبدالملک. «فکرة السّرقات الأدبیّة و نظریة التناص». مجلة علامات فی النقد. جده: النّادی الأدبی الثّقافی. (1991م): 69-92.

میبدی، احمدبن‌محمد. کشف الأسرار و عدة الأبرار. تهران: امیرکبیر، چاپ‌پنجم، 1371.