طراحی مدل پایداری اجتماعی در محیط‌های شهری و بررسی تطبیقی آن در شهرهای تهران و زاهدان

علوم اجتماعی دانشگاه فردوسی مشهد

مقاله 7، دوره 21، شماره 4 - شماره پیاپی 50، دی 1403، صفحه 199-245   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/social.2024.88942.1531

نویسندگان

مسعود بابایی بنایی¹؛ رحمت الله امیر احمدی^{* 2}؛ رضاعلی محسنی³

¹دانشجوی دکتری جامعه‌شناسی اقتصادی و توسعه،گروه جامعه‌شناسی، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

²استادیار گروه جامعه‌شناسی، واحد آزادشهر، دانشگاه آزاد اسلامی، آزادشهر، ایران

³دانشیار گروه جامعه‌شناسی، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

چکیده

هدف این پژوهش طراحی مدل پایداری اجتماعی در محیط‌های شهری و بررسی تطبیقی آن در شهرهای تهران و زاهدان است. پژوهش حاضر از نظر هدف کاربردی-توسعه‌ای بوده و در زمرۀ تحقیقات آمیخته اکتشافی قرار می‌گیرد. در مرحلۀ کیفی، از روش مصاحبۀ نیمه‌ساختاریافته با خبرگان و تکنیک تحلیل مضمون (تم) استفاده شد. بدین‌منظور، با 21 نفر از خبرگان دانشگاهی و اجرایی در زمینۀ مدیریت شهری که به صورت هدفمند انتخاب شدند، مصاحبۀ نیمه‌ساختاریافته به عمل آمد. در مرحلۀ کمی نیز به منظور اعتبارسنجی مدل، از روش مدل‌سازی معادلات ساختاری و نرم‌افزار Amos استفاده گردید. بدین‌منظور، از 136 نفر از مدیران ارشد شهرداری تهران و زاهدان که با روش نمونه‌گیری تصادفی ساده انتخاب شدند، با ابزار پرسش‌نامه نظرخواهی شد. براساس یافته­های تحلیل مضمون، برای پایداری اجتماعی هفت مؤلفه شامل آموزش، فقر، بیکاری، اینترنت، سلامت، افزایش جمعیت و نابرابری اقتصادی و 78 شاخص شناسایی شد. یافته‌های بخش کمی نیز نشان داد که متغیرهای شناسایی شده و مدل تحقیق مورد تأیید است. همچنین، بررسی تطبیقی پایداری اجتماعی در شهرهای تهران و زاهدان با تحلیل آماری نشان داد که بیشترین شکاف مربوط به وضعیت آموزش و کمترین شکاف نیز مربوط به فقر و نابرابری اقتصادی است. نتایج تحقیق نشان داد که پایداری اجتماعی در محیط‌های شهری پدیده‌ای چندبعدی و پیچیده است و برای تحقق آن مجموعه‌ای از متغیرها باید مدنظر قرار گیرد. علاوه بر این، براساس یافته‌های تحقیق وضعیت پایداری اجتماعی در شهرهای تهران و زاهدان به‌عنوان ‌دو نماینده از شهرهای ایران چندان قابل‌قبول نیست و از طرفی، فاصلۀ زیاد این دو شهر در شاخص‌های مختلف وجود دارد.
 
 

کلیدواژه‌ها

توسعۀ پایدار؛ پایداری اجتماعی؛ محیط‌های شهری؛ شهر تهران؛ شهر زاهدان

مراجع

1. الله‌قلی‌پور، س؛ و زیاری، ک. (1402). بررسی میزان پایداری اجتماعی و رضایت از محیط زندگی (مطالعۀ موردی: ناحیۀ 1 منطقة 9 تهران). جغرافیا و توسعه ناحیه‌ای، 21(1)، 143-172.
2. امینی، ع؛ جعفری‌نیا، غ؛ و گرگین، باقر. (1402). طراحی مدل توسعۀ پایدار اجتماعی براساس موانع اجتماعی در شهرستان بشاگرد. جغرافیا و توسعۀ ناحیه‌ای، 21(3)، 263-298.
3. انوری، م؛ و شرکی، ز. (1396). سنجش میزان پایداری اجتماعی شهر زاهدان. چهارمین کنفرانس بین‌المللی علوم جغرافیایی، شیراز، ایران.
4. بابا‌اوغلی، ف؛ موسوی، م؛ و سلطانی، ع. (1397). بررسی تأثیر عوامل اجتماعی- اقتصادی بر روی توسعۀ پایدار شهر تبریز با استفاده از شاخص EF. جغرافیا و برنامه‌ریزی منطقه‌ای، 8(3)، 111-121.
5. راغبیان هنزایی، ف؛ سرایی، م؛ و المدرسی، ع. (1402). سنجش پایداری اجتماعی محلات شهر یزد. آمایش محیط، 16(60)، 115-136.
6. رحمانی‌لشگری، م؛ استعلاجی، ع؛ رجبی، آ؛ شریعت، و؛ و پناهی، م. (1403). تحلیلی بر نقش مشارکت در توسعۀ پایدار اجتماعی محلات، مطالعۀ موردی: محلات منطقۀ ۸ شهر تهران. نشریه تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی، 24(72)، 99-114.
7. رضایی‌جوزانی، ن؛ و بخشایش‌اردستانی، ا. (1397). بررسی میزان تحقق عدالت اجتماعی در دولت‌های پس از انقلاب براساس اندیشۀ امام خمینی(ره). مطالعات سیاسی، 10(40)، 26-44.
8. رفیعیان، م؛ و شجاعی، د. (1402). بازشناسی مفهوم پایداری اجتماعی در مطالعات شهری در جستجوی یک چارچوب نظری. برنامه‌ریزی توسعۀ شهری و منطقه‌ای، 8(24)، 35-86.
9. زنگنه، م؛ محمودی، ن؛ و زنگنه، ی. (1400). تحلیل مقایسه‌ای پایداری اجتماعی در بافت‌های مسکونی قدیم و جدید شهرها، مطالعۀ موردی: بافت قدیم و جدید شهر سبزوار. شهر پایدار، 4(3)، 55-68.
10. زنگنه، م؛ بنی‌اسد، ط؛ و خاوری، ع. (1399). بررسی پایداری اجتماعی در شهرک‌های جدید (نمونۀ موردی: شهرک مهرگان در مشهد). مطالعات ساختار و کارکرد شهری، 7(22)، 113-129.
11. ساسان‌پور، ف؛ تولایی، س؛ و جعفری‌اسدآبادی، ح. (1394). سنجش و ارزیابی زیست‌پذیری شهری در مناطق بیست و دو گانۀ کلانشهر تهران. برنامه‌ریزی منطقه‌ای، 5(18)، 27-42.
12. سجادی، م. (1402). بررسی وضعیت توسعۀ پایدار در ایران مبتنی بر گزارش 2023. امنیت اقتصادی، 11(9)، 45-68.
13. سلطانی‌پور، ف؛ و دماری، ب. (1395). وضعیت توسعۀ پایدار در ایران. مجلۀ دانشکده بهداشت و انستیتو تحقیقات بهداشتی، 14(4)، 1-14.
14. صفرعلی‌زاده، ا؛ اکبری، م؛ بوستان‌احمدی، و؛ و موسوی، س. (1401). بررسی شاخص‌های سرمایۀ اجتماعی و ارتباط آن با توسعۀ پایدار شهری. نشریۀ تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی، ۲۲(۶۶)، 105-123.
15. عزتیان، ش؛ و امین‌زاده، ب. (1401). تحلیلی بر پایداری اجتماعی در رابطۀ تعاملی شهروندان و مدیریت شهری با استفاده از روش تحلیل عاملی (نمونۀ موردی: شهروندان شهر اصفهان). جغرافیا و توسعۀ فضای شهری، 9(4)، 39-54.
16. عشقی‌چهاربرج، ع؛ نظام‌فر، ح؛ و علوی، س. (1398). سنجش توسعۀ پایدار استان‌های ایران بر مبنای برنامه‌ریزی محیطی. برنامه‌ریزی منطقه‌ای، 9(33)، 29-42.
17. فرزانه، ح. (1399). ارزیابی پایداری اجتماعی در برنامه‌های توسعۀ ایران بر پایۀ چارچوب توسعۀ پایدار استراتژیک. مطالعات کاربردی در علوم اجتماعی و جامعه‌شناسی، 3(4)، 41-54.
18. مکی، ت؛ علویان‌پطرودی، س؛ اسدی، م؛ اقصایی، ه؛ و هاشمی، ح. (1397). مقایسۀ رویکردهای توسعۀ پایدار در ایران و سایر کشورها. پژوهش‌های محیط زیست، 9(17)، 17-24.
19. ناصحی، ه؛ صابری، ح؛ قائدرحمتی، ص؛ و خادم‌الحسینی، ا. (1401). مکان‌های سوم شهری و پایداری اجتماعی مناطق شهر اصفهان. فصلنامۀ چشم‌انداز شهرهای آینده، ۳(۲)، 95-111.
20. نظم‌فر، ح؛ ویسیان، م؛ و محمدحمیدی، س. (1397). بررسی و سنجش پایداری اجتماعی شهری با استفاده از مدل کوپراس و نرم‌افزار Lisrel مطالعۀ موردی: شهر اردبیل. پژوهش و برنامه‌ریزی شهری، 9(33)، 33-48.
21. Akcali, S., & Cahantimur, A. (2022). The Pentagon Model of Urban Social Sustainability: An Assessment of Sociospatial Aspects, Comparing Two Neighborhoods. Sustainability, 14, 4990.
22. Atalay, H., & Gülersoy, N. Z. (2023). Developing social sustainability criteria and indicators in urban planning: a holistic and integrated perspective. Konya Teknik Üniversitesi Mimarlık Ve Tasarım Fakültesi, 11(1), 1-23.
23. Bramley, G., Brown, C., Dempsey, N., Power, S., & Watkins, D. (2010). Social Acceptability. In Dimensions of the Sustainable City; Springer: Dordrecht, The Netherlands, 105–128.
24. Braun, V., & Clarke, V. (2006). Using thematic analysis in psychology. Qualitative Research in Psychology, 3, 77-10.
25. Brink, M., Hengeveld, G.M., & Tobi, H. (2020) Interdisciplinary measurement: a systematic review of the case of sustainability. Ecol Ind, 112, 106145.
26. Chatterji, T. (2021). Urban social sustainability: theory, policy and practice. Urban Policy Res, 39, 121–123.
27. Colantonio, A. (2010). Urban social sustainability themes and assessment methods. Proc. Inst. Civ. Eng. Urban Des. Plan, 163, 79–88.
28. Doğu, F.U., & Aras, L. (2019). Measuring Social Sustainability with the Developed MCSA Model: Güzelyurt Case. Sustainability, 11, 2503.
29. Eizenberg, E. & Jabareen, Y (2017). Social Sustainability: A New Conceptual Framework. Sustainability, 9, 68.
30. Ghahramanpouri, A., Saifuddin, A., Sedaghatnia, S., & Lamit, H. (2015). Urban Social Sustainability Contributing Factors in Kuala Lumpur Streets. Procedia-Soc. Behav. Sci, 201, 368–376.
31. Grum, B., & Kobal Grum, D.(2020). Concepts of social sustainability based on social infrastructure and quality of life. Facilities, 38(11/12), 783-800.
32. Imperiale, A. J., & Vanclay, F. (2021). Conceptualizing community resilience and the social dimensions of risk to overcome barriers to disaster risk reduction and sustainable development. Sustainable Development, 29(5), 891-905.. https://doi.org/10.1002/sd.2182
33. Itma, M., & Monna, S. (2022). The Role of Collective Spaces in Achieving Social Sustainability: A Comparative Approach to Enhance Urban Design. Sustainability, 14, 8756.
34. Janssen, C., Daamen, T. A., & Verheul, W. J. (2024). Governing capabilities, not places – how to understand social sustainability implementation in urban development. Urban Studies, 61(2), 331-349.
35. Janssen, C., Daamen, T.A., & Verdaas, C. (2021). Planning for Urban Social Sustainability: Towards a Human-Centred Operational Approach. Sustainability, 13, 9083.
36. Janssen, C., & Basta, C. (2024). Are good intentions enough? Evaluating social sustainability in urban development projects through the capability approach.
    European Planning Studies, 23(2), 368-389.
37. Krefis, A.C., Augustin, M., Schlünzen, K.H., Oßenbrügge, J., & Augustin, J. (2018). How Does the Urban Environment Affect Health and Well-Being? A Systematic Review. Urban Sci, 2, 21.
38. Kvale, S. (1996). Interviews: An Introduction to qualitative research interviewing. Thousand Oaks, CA: Sage.
39. Lami, I.M., & Mecca, B. (2021). Assessing Social Sustainability for Achieving Sustainable Architecture. Sustainability, 13, 142.
40. Larimian, T., & Sadeghi, A. (2021). Measuring urban social sustainability: Scale development and validation. Environment and Planning B: Urban Analytics and City Science,48(4), 621-637.
41. Leal Filho, W., Salvia, A.L., & Vasconcelos, C.R.P. (2022). Barriers to institutional social sustainability. Sustain Sci, 17, 2615–2630.
42. Ly, A.M., & Cope, M.R. (2023). New Conceptual Model of Social Sustainability: Review from Past Concepts and Ideas. Int. J. Environ. Res. Public Health, 20, 5350.
43. Merriam, S. B. (2009). Qualitative research: A guide to design and implementation. John Wiley & Sons.
44. Mirzakhani, A., Turró, M., & Behzadfar, M. (2023). Factors affecting social sustainability in the historical city centres of Iran. Journal of Urbanism: International Research on Placemaking and Urban Sustainability, 16(4), 498–527.
45. Polese, M., & Stren, R.E. (2000). The social sustainability of cities: Diversity and the management of change. Can. Public Policy, 27, 3.
46. Raymond, C.M., Kenter, J.O., & Van Riper, C.J. (2019) Editorial overview: theoretical traditions in social values for sustainability. Sustain Sci, 14, 1173–1185.
47. Rivai, F.R., Rohman, M.A., & Sumantri, B. (2023). Assessment of social sustainability performance for residential building. Sustainability: Science, Practice and Policy, 19(1), e2153575.
48. Santa-Cruz, S., G., de Cordova, M., Rivera-Holguin, M., Vilela, V., Arana, V., & Polomino, J. (2016). Social Sustainability Dimension in the Seismic Risk Reduction of Public Schools: A Case Study of Lima, Peru. Sustainability: Science, Practice and Policy, 12(1), 34–46.
49. Santi, G., Leporelli, E., & Di Sivo, M. (2019). Improving Sustainability in Architectural Research: Biopsychosocial Requirements in the Design of Urban Spaces. Sustainability, 11, 1585.