تحلیل محتوای کتاب‌های درسی دورۀ ابتدایی برمبنای مؤلفه‌های هویت‌یابی (مورد مطالعه: کتاب‌های فارسی و مطالعات اجتماعی

علوم اجتماعی دانشگاه فردوسی مشهد

مقاله 10، دوره 21، شماره 2 - شماره پیاپی 48، شهریور 1403، صفحه 329-355   

نوع مقاله: پژوهشی -مطالعه موردی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/social.2024.89241.1542

نویسندگان

فاطمه رهبری¹؛ حکیمه السادات شریف زاده^{* 2}؛ میمنت عابدینی بلترک³

¹کارشناس ارشد فلسفۀ آموزش و پرورش، داانشگاه مازندران، بابلسر، ایران

²دانشیار گروه علوم تربیتی، دانشکده علوم انسانی و اجتماعی،دانشگاه مازندران، بابلسر، ایران

³دانشیار گروه علوم تربیتی، دانشکده علوم انسانی و اجتماعی،دانشگاه مازندران، بابلسر،ایران

چکیده

پژوهش حاضر با هدف تحلیل محتوای کتاب‌های مطالعات اجتماعی و فارسی دورۀ ابتدایی برمبنای مؤلفه‌های هویت‌یابی در نظریۀ « انسان به منزلۀ عامل» انجام شده است. با واکاوی نظریۀ انسان به‌منزلۀ عامل، چهار مؤلفۀ خودآگاهی، ارزشمندی، وحدت و اقتدار و شاخص‌هایی استنتاج شد. طبق این نظریه، اعمال انسان هویت وی را می‌سازند و شناخت، اراده و میل مبادی عمل محسوب می‌شوند. مؤلفۀ خودآگاهی شامل شاخص‌های «معرفی خود و توصیف احساسات، هیجانات، علاقه‌مندی‌ها، نیازها و توانمندی‌های خویش» و «خودارزیابی»، مؤلفۀ ارزشمندی شامل شاخص‌های «شباهت و تفاوت با دیگران» و «دیگرارزیابی»، مؤلفۀ وحدت شامل «اولویت‌بندی امور» و «مشارکت در فعالیت جمعی»، مؤلفۀ اقتدار شامل «انتخاب و تصمیم‌گیری» و «در نظرگرفتن اثر و نتیجۀ عمل» است. روش پژوهش، تحلیل محتوای کمی است. داده‌ها با استفاده از روش آنتروپی شانون تجزیه‌وتحلیل شد. جامعۀ آماری، کتاب‌های درسی دورۀ ابتدایی و نمونۀ پژوهش به‌صورت هدفمند کتاب‌های مطالعات اجتماعی و فارسی (خوانداری و نگارش) مجموعاً 16 جلد بود. واحد مورد تحلیل نیز صفحه‌های کتاب‌های درسی (متن، تصویر، فعالیت یا پرسش‌ها) بود. پایایی با توجه به ضریب توافقی به دست آمد که برابر با90/0 بود. با توجه به یافته‌های پژوهش، در کتب مطالعات اجتماعی و فارسی 2103 مورد به مؤلفه‌های هویت‌یابی پرداخته‌اند. نتایج حاصل از تجزیه‌وتحلیل داده‌ها نشان داد به مؤلفۀ خودآگاهی و اقتدار با ضریب اهمیت 255/0، بیش از دو مؤلفۀ دیگر توجه شده است. کمترین میزان توجه و اهمیت، مربوط به مؤلفۀ ارزشمندی است. بیشترین فراوانی مؤلفه‌های هویت‌یابی در مطالعات اجتماعی ششم و کمترین فراوانی در کتاب‌های نگارش مشاهده شد.
 

کلیدواژه‌ها

هویت‌یابی؛ انسان به منزلۀ عامل؛ تحلیل محتوا؛ دورۀ ابتدایی

مراجع

1. آذر، ع. (1380) بسط و توسعۀ انتروپی شانون برای پردازش داده‌ها در تحلیل محتوی. علوم انسانی دانشگاه الزهرا(س)، 11 (37 و 38): 1-18.
2. آزادمنش، س.؛ سجادیه، ن.؛ و باقری، خ. (1395). تبیین ماهیت دوران کودکی در هندسه نظریه اسلامی عمل. پژوهش‌نامۀ مبانی تعلیم و تربیت، 6 (1): 83-103.
3. آزادمنش، س.؛ سجادیه، ن.؛ باقری، خ. (1395). تبیین اهداف و ملاحظات «تربیت» اخلاقی کودک با نظریۀ مفهوم عاملیت انسان در اندیشۀ اسلامی. تربیت اسلامی، 11 (23) : 1-25.
4. آقامحمدی، ج. (1395). بررسی میزان انعکاس شاخصۀ هویت و مؤلفه‌های آن در متون درسی مدارس ابتدایی از دید معلمان ابتدایی شهرستان دیواندره. مطالعات ملی، 66 : 73-88.
5. باقری، خ. (1382). هویت علم دینی: نگاهی معرفت‌شناختی به نسبت دین با علوم. تهران: سازمان چاپ و نشر.
6. باقری، خ. (1385). نگاهی دوباره به تعلیم و تربیت اسلامی. (جلد. 1). تهران: مدرسه.
7. باقری، خ. (1388). بررسی تطبیقی طرح‌وارۀ اسلامی عمل با انسان شناسی (پسا) ساختارگرا. تعلیم و تربیت، 98: 9-36.
8. باقری، خ. (1399). عاملیت انسان رویکردی دینی و فلسفی. تهران: واکاوش.
9. باقری، خ. (1401). تربیت در افق عاملیت.تهران : واکاوش.
10. جدیدی محمدآبادی، ا. (1394). تحلیل محتوای فارسی و علوم اجتماعی پایۀ ششم ابتدایی از حیث توجه به هویت ملی بر محور استانداردهای مصوب. پژوهش در یادگیری آموزشگاهی و مجازی، 11: 41-48.
11. جنکینز، ر. (1381). هویت اجتماعی. (ترجمۀ تورج یار احمدی). تهران: شادگان.
12. دارابی، ج. (1395). روان‌شناسی هویت (هویت فردی و جمعی). تهران: آییژ.
13. دوران، ب. (1389). نقش بازی‌های یارانه‌ای در شکل‌گیری هویت جوانان. رساله دکتری منتشر نشده. دانشگاه تربیت مدرس، دانشکده علوم انسانی،گروه علوم تربیتی.
14. ذاکری، م. (1394). مفهوم‌پردازی و کاربرد آن در تعلیم و تربیت: پژوهش پدیدارشناسانه، رسالۀ دکتری منتشر نشده. دانشگاه شیراز، دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی،گروه علوم تربیتی.
15. ذاکری، ن؛ شاکری، ف. (1395). بررسی میزان برخورداری کتاب‌های هدیه‌های آسمان، فارسی و مطالعات اجتماعی ششم دبستان از مؤلفه‌های هویت ملی، دینی و انقلابی. فصلنامه مطالعات روانشناسی و علوم تربیتی، 13: 92-69.
16. سجادیه، ن. (1397). نظریۀ عاملیت انسان در کلاس درس: دانش‌آموز باید ارزیاب خود باشد!. رشد معلم، 37 (4): 6-7.
17. شمشیری، ب.؛ ذاکری، م. (1396). هویت و تعلیم و تربیت از نظریه تا عمل. شیراز: دانشگاه شیراز.
18. صادق‌زاده، ع. (1390). مبانی نظری تحول بنیادین در نظام تربیت رسمی عمومی جمهوری اسلامی ایران. تهران: دبیرخانۀ شورای عالی آموزش و پرورش.
19. فلاحیان، ن. (1392). کتاب معلم مطالعات اجتماعی- سوم دبستان. تهران: اداره کل نظارت بر نشر و توزیع مواد آموزشی.
20. کاست، و. (1391). بازهم من: احساس ارزش به خود و تجربه هویت/ روان شناسی کهن الگویی انسان امروز. (ترجمۀ تورج رضا بنی صدر). تهران: لیوسا.
21. کریپندورف، ک. (1383). تحلیل محتوا مبانی روش‌شناسی. (ترجمۀ هوشنگ نایبی). تهران: نی.
22. گودرزی، ح. (1384). گفتارهایی دربارۀ زبان و هویت. تهران: تمدن ایرانی.
23. گیدنز، آ. (1385). تجدد و تشخص، جامعه و هویت شخصی در عصر جدید. (ترجمۀ ناصر موفقیان). تهران: نی.
24. مدنی‌فر، م.؛ باقری، خ. (1396). تبیین ماهیت عمل تربیتی از منظر الگوی هدف-وسیله. فلسفۀ تربیت، 2(2) : 37-60.
25. نوذری، ح. (1385). نگاهی تحلیلی به مفهوم هویت در قالب‌های سه‌گانۀ سنتی، مدرن و پست‌مدرن. مطالعات ملی، 7 (2): 127-148.
26. Bagheri Noaparast, K, (2016). Islamic Education as Asymmetrical Democratic Interaction, In The Palgrave International Handbook of Alternative Education (pp. 339-353). Palgrave Macmillan: London.
27. Bagheri Noaparast, K. & Khosravi, Z. (2006). The Islamic concept of education reconsidered. The American Journal of Islamic Social Science, 23(4), 88-103
28. Bagheri Noaparast, K., & Khosravi, Z. (2010). A dynamic conception of humanity, intercultural relation and cooperative learning. Intercultural Education, 21(3), 281-290.
29. Bagheri Noaparast, K. (2014). Islam and philosophy of education: the three approaches. The Encyclopaedia of Educational Philosophy and Theory, M. Peters, T. Besley, A. Gibbons, B. Žarnić, P. Ghiraldelli (eds.).
30. Coypers, Stefaan E. (2018). Self-identity and Personal Autonomy, An analytical anthropology. NewYorkA: shgate Publishing.
31. Fathi vajargah, K., Zare, O., Yamani, M. (2009). Barriers to internation curricula and faculty Researcg and Planning in Higher. Education, 54: 63-82, [In Persian].
32. Habermas, T., & Köber, C. (2015). Autobiographical reasoning is constitutive for narrative identity: The role of the life story for personal continuity. The Oxford handbook of identity development, 149-165.
33. Ige, B. (2010). Identity and language choice: ‘We equals I. Journal of Pragmatics, 42: 3047–3054.
34. Schachter, E. P., & Galili-Schachter, I. (2012). Identity literacy: Reading and teaching texts as resources for identity formation. Teachers College Record, 114(5): 1-37.
35. Schachter, E. P., & Rich, Y. (2011). Identity education: A conceptual framework for educational researchers and practitioners. Educational Psychologist, 46(4), 222-238.
36. Spencer, Helen. (2007). Theories of identity and the analysis of face. Oatey Journal of Pragmatics: 639–656.
37. Woodward, k. (ed). (2004). Questioning identity. London: Routle.