بازتاب روایات معتبر سبب نزول در ترجمه های معاصر فارسی قرآن کریم؛ مطالعۀ موردی ترجمه های الهی قمشه ای، رضایی اصفهانی، فولادوند و مشکینی

علوم قرآن و حدیث

دوره 56، شماره 2 - شماره پیاپی 113، بهمن 1403، صفحه 9-31   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jquran.2024.88524.1708

نویسندگان

خورشید بهاری¹؛ صاحبعلی اکبری^{* 2}؛ رضایی کرمانی نسب‌پور محمد علی²

¹دانش‌آموختهٔ دکتری گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکدهٔ الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

²دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکدهٔ الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

چکیده

اقتضای جهانی‌بودن و جاودانگی قرآن این است که ترجمهٔ آن باتوجه‌به مجموعه قراینِ مؤثر در فهم آیات صورت پذیرد و مقاصد عالی آن را به‌نیکوترین شکل در خود منعکس سازد. ازجمله مهم‌ترین قراین مؤثر در فهم و ترجمهٔ قرآن، اسباب نزول معتبری است که غفلت از آن‌ها گاه موجب بروز اختلافات و اشتباهات فاحش در ترجمه‌های قرآن شده است. ازاین‌رو، به‌منظور نمایاندن نقش اسباب نزول در فهم و ترجمهٔ قرآن، ضمن بازخوانی این روایات در چهار ترجمهٔ مشهور فارسی با ارائهٔ نمونه‌هایی از آیاتِ دارای سبب نزول، چگونگی ترجمهٔ آن‌ها را ارزیابی و ترجمهٔ صحیح هر آیه را براساس این قرینه مشخص می‌کنیم. درست است که نمی‌توان تمامی روایات سبب نزول را معتبر دانست، اما اسباب نزول معتبری که ناظر به معنای آیه است و از منابع درخورِ اعتماد به دست ما رسیده است، نقش مؤثری در فهم و ترجمهٔ قرآن، تبیین مورد نزول آیات و شرح آن‌ها دارند. قرینهٔ سبب نزول در ترجمهٔ واژگان چندمعنا، کمترین تأثیر را دارد و در تبیین مصادیق آیات و پس از آن رفع ابهام از ظاهر آن‌ها، از بیشترین تأثیر برخوردار است و در میان ترجمه‌های منتخب، مشکینی از مجموع 30 مورد دارای سبب نزول معتبر، تنها 16مورد، الهی 14مورد، رضایی 7مورد و فولادوند 4مورد را با استناد به این‌روایات ترجمه کرده‌اند.

کلیدواژه‌ها

اسباب نزول؛ ترجمهٔ قرآن؛ الهی قمشه ای؛ رضایی؛ فولادوند؛ مشکینی

مراجع

قرآن کریم

آلوسی، محمودبن‌عبدالله. روح المعانی. بی‌جا: بی‌نا، بی‌تا.

ابن‌ابی‌حاتم، عبدالرحمن‌بن‌محمد. تفسیر القرآن العظیم. به‌تحقیق اسعدمحمد طیب. عربستان: نزار مصطفى الباز، 1419ق.

ابن‌حجر عسقلانی، احمدبن‌علی. الإصابة فی تمییز الصحابة. به‌تحقیق عادل احمد عبدالموجود و علی‌محمد معوض. بیروت: دار الکتب العلمیة، 1415ق.

ابن‌حنبل، احمدبن‌محمد. المسند. به‌تحقیق شعیب الأرنؤوط، عادل مرشد و همکاران. بیروت: الرسالة، 1421ق.

ابن‌عاشور، محمدطاهر. التحریر و التنویر. بیروت: مؤسسة التاریخ العربی، 1420ق.

ابن‌کثیر، اسماعیل‌بن‌عمر. تفسیر القرآن العظیم. به‌تحقیق یوسف عبدالرحمن مرعشلی. بیروت: دار المعرفة، 1412ق.

الهی قمشه‌ای، مهدی. ترجمهٔ فارسی قرآن کریم. قم: فاطمة الزهراء(س)، 1378.

بحرانی، هاشم‌بن‌سلیمان. البرهان فی تفسیر القرآن. قم: دار التفسیر، 1417ق.

بحرانی، هاشم‌بن‌سلیمان. غایة المرام و حجة الخصام فی تعیین الإمام من طریق الخاص و العام. به‌تحقیق علی عاشور. بیروت: مؤسسة التاریخ العربی، 1422ق.

بی‌آزار شیرازی، عبدالکریم. قرآن ناطق. تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامى، 1377.

بیضاوی، عبدالله‌بن‌عمر. انوار التنزیل و اسرار التأویل. بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1418ق.

ترمذی، محمدبن‌عیسى. سنن الترمذی. به‌تحقیق بشار عواد معروف. بیروت: دار الغرب الإسلامی، 1998م.

حجتی، محمدباقر. اسباب النزول. تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1374.

حسکانی، عبیدالله‌بن‌عبدالله. شواهد التنزیل لقواعد التفضیل. به‌تحقیق محمدباقر محمودی. قم: مجمع احیاء الثقافة الإسلامیة، 1411ق.

حکیم، محمدباقر. علوم القرآن. قم: مجمع الفکر الإسلامی، 1417ق.

حویزى، عبدعلى‌بن‌جمعه. تفسیر نور الثقلین. به‌تصحیح هاشم رسولی محلاتی. قم: اسماعیلیان، 1412ق.

ذهبی، محمدحسین. التفسیر و المفسرون. بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1396ق.

رضایی اصفهانی، محمدعلی و همکاران. ترجمهٔ قرآن. قم: مؤسسهٔ تحقیقاتی فرهنگی دار الذکر، 1386.

زرقانی، محمدعبدالعظیم. مناهل العرفان فی علوم القرآن. به‌تحقیق احمد شمس‌الدین. بیروت: دار الکتب العلمیة، 1408ق.

زرکشی، محمدبن‌بهادر. البرهان فی علوم القرآن. بیروت: دار المعرفة، 1410ق.

زمخشری، محمودبن‌عمر. الکشاف عن حقایق غوامض التنزیل و عیون الاقاویل فی وجوه التأویل. بیروت: دار الکتب العربیة، 1407ق.

سیوطی، عبدالرحمن‌بن‌ابی‌بکر. الإتقان فی علوم القرآن. بیروت: دار الکتب العلمیة، 1411ق.

سیوطی، عبدالرحمن‌بن‌ابی‌بکر. الدر المنثور فی تفسیر المأثور. بیروت: دار الفکر، بی‌تا.

شوکانی، محمدبن‌علی. فتح القدیر ال‍ج‍ام‍ع‌ ب‍ی‍ن‌ ف‍ن‍ی‌ ال‍راوی‍ه‌ و ال‍درای‍ه‌ م‍ن‌ ع‍ل‍م‌ ال‍ت‍ف‍س‍ی‍ر. به‌تحقیق هشام نجاری و خضر عکاری. بیروت: المکتبة المصریة، 1418ق.

طاهری قزوینی، علی‌اکبر. قرآن مبین. تهران: قلم، 1398.

طباطبایی، محمدحسین. المیزان فی تفسیر القرآن. تهران: امیرکبیر، 1363.

طبرسی، فضل‌بن‌حسن. مجمع البیان فی تفسیر القرآن. بیروت: اعلمی، 1415ق.

طبری، محمدبن‌جریر. جامع البیان فی تفسیر القرآن. به‌تحقیق عبدالله‌بن‌عبدالمحسن ترکی. بی‌جا: دار الهجر، 1422ق.

طوسی، محمدبن‌حسن. التبیان فی تفسیر القرآن. به‌تحقیق احمد حبیب قصیر العاملی. بیروت: دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.

عیاشی، محمدبن‌مسعود. تفسیر عیاشی. به‌تحقیق هاشم رسولی محلاتی. قم: مطبعة العلمیة، بی‌تا.

فخر رازی، محمدبن‌عمر. مفاتیح الغیب. بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1420ق.

فولادوند، محمدمهدی. ترجمهٔ فارسی قرآن کریم. تهران: بی‌نا، 1388.

قرطبی، محمدبن‌احمد. الجامع لأحکام القرآن. بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1405ق.

قمی، علی‌بن‌ابراهیم. التفسیر. به‌تصحیح طیب موسوی جزایری. قم: دار الکتاب، 1404ق.

کریمی، مصطفی. «ضرورت به‌کارگیری باورهای صحیح در ترجمهٔ قرآن». مجلهٔ معرفت. ش83(1389): 24-34.

محقق کرکی، علی‌بن‌حسین. جامع المقاصد فی شرح القواعد. به‌تحقیق مؤسسهٔ آل‌البیت(ع). قم: آل‌البیت(ع)، 1411ق.

مسلم‌بن‌حجاج. صحیح مسلم. به‌تحقیق محمدفؤاد عبدالباقی. قاهره: دار إحیاء الکتب العربیة، بی‌تا.

مشکینی، علی. ترجمهٔ قرآن کریم. قم: الهادی، 1386.

معارف، مجید. مباحثی در تاریخ و علوم قرآنی. تهران: نبأ، 1383.

واحدی، علی‌بن‌احمد. اسباب نزول القرآن. به‌تحقیق عصام‌بن‌عبدالمحسن حمیدان. بی‌جا: دار الإصلاح، 1412ق.