بررسی درزمانی اصطلاحات خویشاوندی در زبان فارسی

زبانشناسی و گویش های خراسان

مقاله 1، دوره 16، شماره 2 - شماره پیاپی 35، شهریور 1403، صفحه 32-1   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jlkd.2024.88461.1249

نویسندگان

الهه فتحیان^{* 1}؛ مهرداد نغزگوی کهن²

¹دانشجوی دکتری زبان‌شناسی، دانشگاه بوعلی سینا، همدان، ایران

²استاد زبان‌شناسی، دانشگاه بوعلی سینا، همدان، ایران

چکیده

همۀ جوامع برای ارجاع به خویشاوندان و مورد خطاب قرار دادن آن‌ها از اصطلاحات خویشاوندی استفاده می‌کنند. اغلب بررسی‌های انجام شده در زمینه روابط خویشاوندی، بر پایۀ روابط نسبی و سببی صورت گرفته‌اند و به این نکته توجه نشده است که در برخی از جوامع، روابط خویشاوندی براساس معیارهایی به غیر از معیارهای نسبی و سببی تعریف می‌شوند. درواقع، مسیرهای تبارشناختی، نمی‌توانند این دانش فرهنگی را نشان دهند. در رویکرد تحلیلی اتخاذ شده در پژوهش حاضر، اصطلاحات خویشاوندی به‌عنوان عناصری فرهنگی در نظر گرفته شده‌اند. در این روش، نقشه‌های خویشاوندی بدون ارجاع به روابط تبارشناختی امکان بازشناسایی مفاهیم خویشاوندی نخستین را فراهم می‌کنند و به‌این‌ترتیب قادر به نمایاندن تفاوت‌های فرهنگی هستند. چارچوب به‌کاررفته در این پژوهش، پایه و اساس جامعی برای مطالعۀ مقابله‌ای نظام‌های خویشاوندی به دست می‌دهد. در پژوهش حاضر، نقشۀ اصطلاحات خویشاوندی فارسی در دوره‌ها‌ی ایرانی باستان، ایرانی میانه و ایرانی نو به دست داده شده است. در نقشه‌ها، گره آغازین «من» در مرکز قرار دارد و اصطلاحات خویشاوندی نخستین نسبت به این مفهوم شناسایی شده‌اند. بررسی و مقایسۀ درزمانی نقشه‌های اصطلاحات خویشاوندی فارسی در سه دورۀ مذکور نشان می‌دهد در دورۀ میانه، جنس دستوری از بین رفته است؛ اما جنسیت بیولوژیکی همچنان حفظ شده است. در این دوره، برخی اصطلاحات خویشاوندی حذف و برخی اضافه شده‌اند. در دورۀ فارسی نو نیز شاهد افزایش تعداد اصطلاحات خویشاوندی، وام‌گیری از زبان‌های دیگر، رواج کاربرد اصطلاحات خویشاوندی دو تکواژی و کاهش اهمیت جنسیت بیولوژیکی در بیان روابط خویشاوندی هستیم.

کلیدواژه‌ها

واژگان فنی خویشاوندی فارسی؛ فضای تبارشناختی؛ فضای اصطلاح خویشاوندی؛ فضای خویشاوندی؛ نقشه‌های خویشاوندی فارسی

مراجع

آموزگار، ژاله. (1386). زبان، فرهنگ، اسطوره. چاپ اول. تهران: انتشارات معین.

آموزگار، ژاله، و تفضلی، احمد. (1389). زبان پهلوی، ادبیات و دستور آن. چاپ هفتم. تهران: انتشارات معین.

استاجی، اعظم. (1394). بررسی اصطلاحات خویشاوندی در زبان فارسی. مجلۀ زبانشناسی و گویش‌های خراسان، شماره پیاپی 13، ش 13، صص 18-2.

انوری، حسن. (1381). فرهنگ بزرگ سخن. چاپ اول. تهران: انتشارات سخن.

حسن‌دوست، محمد. (1393). فرهنگ ریشه‌شناختی زبان فارسی. ج 1 و 2. چاپ اول و دوم. تهران: نشر آثار.

رضائی باغ‌بیدی، حسن. (1380). بازنگری واژه‌های اهورایی و اهریمنی در اوستا. نامۀ فرهنگستان. سال پنجم، ش 2، پیاپی 18، صص 76-68.

روشن، محمد. (1373). تاریخ‌نامۀ طبری/دوران اسلامی: محمدبن جریر طبری. ج 3. تهران: البرز.

زندی، بهمن و عباسی، بیستون. (1395). بازتاب روابط خویشاوندی در ضرب‌المثل‌های فارسی. فصل‌نامۀ فرهنگ و ادبیات عامه، سال چهارم، ش 9: 60-23.

سبزعلیپور، جهاندوست. (1398). بررسی نحوی و ساختواژی اسامی خویشاوندی در زبان‌های حاشیۀ کاسپین. نشریۀ پژوهش‌های زبانی- ادبی قفقاز و کاسپین، ش 1، صص 78-57.

شهزادی، موبدرستم. (1386). واژه‌نامۀ پازند. چاپ اول. تهران: انتشارات فروهر.

کیا، صادق. (1390). واژه‌نامۀ شصت‌وهفت گویش ایرانی. چاپ اول. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

مکنزی، دیویدنیل. (1971). فرهنگ کوچک زبان پهلوی. ترجمۀ مهشید میرفخرایی. (1390). چاپ پنجم. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

منصوری، مهرزاد. رحمانی، شفق. (1394). نظام واژه‌های خویشاوندی در زبان‌ها و گویش‌های ایرانی. نشریۀ پژوهش‌های زبانشناسی تطبیقی، دانشگاه بوعلی سینا همدان، سال پنجم، ش،10، صص 175-157.

نیبرگ، هنریک ساموئل. (1390). دستورنامۀ پهلوی. ج 2. چاپ دوم. تهران: انتشارات اساطیر.

Bartholomae, C. (1904). Altiranishes worterbuch, vol 1 & 2. Strassburg: K.J. Trübner.

Boyce, M. & Zwanziger, R. (1977). A word-list of Manichaean Middle Persian and Parthian. Leiden: Brill

Dahl, Ö. & Koptjevskaja-Tamm, M. (2001). Kinship in grammar. Dimensions of possession, 47, 201-226.‏

Kent, R. G. (1953). Old Persian. 2^nd edition, Connecticut: New Haven.

Morgan, H.L. (1871). Systems of consanguinity and affinity of the human family. Washington D. C.: Smithsonian Institution.

Murdock, G. P. (1949). Social structure. Macmillan, New York.

Read, D. (2013). Reconstructing the Proto-Polynesian terminology: Kinship terminologies as evolving logical structures. Kinship systems: Change and reconstruction, 59-91.

Read, D. (2015). Kinship Terminology. International Encyclopedia of the Social & Behavioral Sciences, 2nd edition, Vol 13. Oxford: Elsevier. Pp61-66. DOI:10.1016/B978-0-08-097086-8.53053-0.