تحلیل فقه الحدیثی روایت حرامزادگی غیبت کننده

علوم قرآن و حدیث

دوره 56، شماره 2 - شماره پیاپی 113، بهمن 1403، صفحه 71-101   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jquran.2024.87030.1669

نویسندگان

محسن رفعت¹؛ سیدضیاءالدین علیانسب¹؛ سمیرا تلخابی^{* 2}

¹دانشیار گروه علوم قرآن وحدیث، دانشکدهٔ علوم انسانی، دانشگاه حضرت معصومه(س)، قم، ایران

²دانشجوی کارشناسی‌ ارشد گروه علوم قرآن وحدیث، دانشکدهٔ علوم انسانی، دانشگاه حضرت معصومه(س)، قم، ایران

چکیده

«غیبت» به‌عنوان یک رفتار اجتماعی رایج، در بسیاری از جوامع مشاهده می‌شود و افراد بدون توجه به پیامدهای منفی آن در دام گناه گرفتار می‌شوند. روایات متعددی از معصومان در مذمت غیبت‌کردن آمده است. یکی از این روایات از امیرمؤمنان(ع) دالّ بر حلال‌زاده‌نبودن غیبت‌کننده است که با دیگر روایات ناسازگار به نظر می‌رسد. صحت‌سنجی حدیث مزبور، مسئلهٔ پژوهش حاضر است. این جستار با روش توصیفی‌تحلیلی در پی ارزیابی رجالی راویان حدیث و تحلیل مفهومی واژگان غیبت، حرام‌زادگی و ارتباط آن‌ها با یکدیگر است. یافته‌ها نشان می‌دهد سند روایت به‌دلیل مجهول‌بودن برخی از راویان، ضعیف است. از جهت دلالی ادله‌ای نشان می‌دهد که مراد از حلال‌زاده‌نبودن، معنای اصطلاحی فقهی آن نیست. مقصود از حرام‌زادگی را می‌توان مفهومی عام، شامل مشارکت شیطان در نطفه و عدم‌طهارت فکری پدر و مادر در زمان انعقاد نطفه دانست. تأثیر لقمهٔ حرام نیز می‌تواند دلالت دیگرِ این روایت باشد؛ یعنی لقمۀ حرام می‌تواند به‌صورت این رذیلۀ اخلاقی در فرد بروز یابد که از غیبت‌کردن به‌عنوان ابزاری برای لذت‌های فانی بهره برد و در پی استغفار و جبران این گناه و تبعاتش برنیاید.

کلیدواژه‌ها

غیبت؛ غیبت کننده؛ حرامزاده؛ زنازاده؛ حلال زاده؛ نقد حدیث

مراجع

قرآن کریم

ابن‌بابویه، محمدبن‌علی. الامالی. تهران: کتابچی، 1376.

ابن‌بابویه، محمدبن‌علی. الخصال. به‌تصحیح علی‌اکبر غفاری. قم: مؤسسة النشر الإسلامی، 1362.

ابن‌بابویه، محمدبن‌علی. علل الشرایع و الاحکام. نجف: المکتبة الحیدریة، بی‌تا.

ابن‌بابویه، محمدبن‌علی. عیون اخبار الرضا. تهران: جهان، 1378ق.

ابن‌بابویه، محمدبن‌علی. کتاب من لا یحضره الفقیه. به‌تحقیق علی‌اکبرغفاری. قم: مؤسسة النشر الإسلامی، 1413ق.

ابن‌بابویه، محمدبن‌علی. معانی الاخبار. بی‌جا: دار المعرفة، بی‌تا.

ابن‌جزری، ‌محمدبن‌محمد. اسنی المطالب ف‍ی‌ م‍ن‍اق‍ب‌ الام‍ام‌ ع‍ل‍ی‌ب‍ن‌‌اب‍ی‌طال‍ب‌ ک‍رم‌ ال‍ل‍ه‌ وج‍ه‍ه‌. بیروت: دار الکتب العلمیة، 1383.

ابن‌حبان، محمدبن‌حبان. کتاب الثقات. زیرنظر محمد عبدالمعیدخان. حیدرآباد هند: دایرة المعارف العثمانیة، 1393.

ابن‌حجر عسقلانی، احمدبن‌علی. تهذیب التهذیب. بی‌جا: بی‌نا، بی‌تا.

ابن‌حیون، ‌نعمان‌بن‌محمد. شرح الأخبار فی فضائل الأئمة الأطهار. به‎تحقیق محمد حسینی جلالی. بی‌جا: مؤسسة النشر الإسلامی، بی‌تا.

ابن‌سعد، محمدبن‌سعد. الطبقات الکبیر. به‌تحقیق محمدعبدالقادر عطا. بیروت: دار الکتب العلمیة، 1410ق.

ابن‌شعبه، حسن‌بن‌علی‌. تحف العقول فیما جاء من ‌الحکم و المواعظ فی آل‌ الرسول. به‌تصحیح علی‌اکبر غفاری. قم: مؤسسة النشر الإسلامی، 1404ق.

ابن‌فارس، احمدبن‌فارس. معجم مقاییس اللغة. به‌تحقیق عبدالسلام محمد هارون. بی‌جا: مکتب الأعلام الإسلامی، 1404ق.

ابن‌فهد حلی، ‌احمدبن‌محمد. عدة الداعی و نجاح الساعی. بیروت: دار الکتاب العربی، 1407ق.

اخطب خوارزم، موفق‌بن‌احمد. مقتل الحسین علیه السلام. بی‌جا: انوار الهدی، چاپ‌دوم، 1423ق.

ازهری، محمدبن‌احمد. تهذیب اللغة. بی‌جا: دار الإحیاء التراث العربی، بی‌تا.

استرآبادی، محمدبن‌علی. منهج المقال فی تحقیق احوال الرجال. قم: آل‌البیت(ع)، 1422ق.

امین، سیدمحسن. اعیان الشیعه. به‌تحقیق و تخریج حسن امین. بی‌جا: بی‌نا، 1403ق.

امینی، محمدهادی. اصحاب امیرالمؤمنین(ع) و الرواة عنه. بی‌جا: دار الکتب الإسلامی، بی‌تا.

ایروانی، علی. حاشیة المکاسب. تهران: کیا، 1384.

آل‌عصفور، حسین‌بن‌محمد. الأنوار اللوامع فی شرح مفاتیح الشرائع. قم: میرزامحسن آل‌عصفور، بی‌تا.

بحرانی، هاشم‌بن‌سلیمان. البرهان فی تفسیر القرآن. بی‌جا: بعثت، بی‌تا.

بخاری، محمدبن‌اسماعیل. صحیح البخاری. به‌تحقیق محمدزهیربن‌ناصر الناصر. بی‌جا: دار طوق النجاة (مصورة عن السلطانیه باضافة ترقیم محمد فؤاد عبدالباقی)، 1422ق.

برقی، احمدبن‌محمد. المحاسن. به‌تحقیق جلال‌الدین محدث. قم: دار الکتب الاسلامیة، 1371ق.

بهبهانی، محمدباقربن‌محمداکمل. رسالهٔ عملیه. بی‌جا: کارخانهٔ کربلایی محمدحسین، 1310ق.

بهروز، صمد، عمران عباسپور، سیدضیاءالدین علیانسب. «تأثیرپذیری اخلاق و رفتار انسان از تغذیه». فصلنامهٔ مطالعات اخلاق کاربردی. ش74(زمستان 1402): 11-35.   10.22081/jare.2024.68580.1894

تاج‌الدین، محمدبن‌محمدبن‌حیدر شعیری. جامع الأخبار. نجف: الحیدریة، بی‌تا.

ترحینی عاملی، محمدحسن. الزبدة الفقهیة فی شرح الروضة البهیة. بی‌جا: دار الفقه، 1385.

تهرانی، مجتبی. اخلاق الاهی. بی‌جا: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشهٔ اسلامی، بی‌تا.

جرجانی، عبدالله‌بن‌عدی. الکامل فی ضعفاء الرجال. لبنان: دار الکتب العلمیة، 1418ق.

حر عاملی، محمدبن‌حسن. وسائل الشیعه. به‎تصحیح مؤسسهٔ آل‌البیت(ع). قم: آل‌البیت(ع)، 1409ق.

حویزی، عبدعلی‌بن‌جمعه. تفسیر شریف نور الثقلین. به‌تصحیح سیدهاشم رسولی محلاتی. قم: اسماعیلیان، 1415ق.

خمینی، روح‌الله. تحریر الوسیلة. تهران: مؤسسهٔ تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1390.

خمینی، روح‌الله. شرح چهل حدیث. قم: مؤسسهٔ تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1409ق.

خمینی، روح‌الله. موسوعة الامام الخمینی. قم: مؤسسهٔ تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1399.

خوئی، ابوالقاسم. معجم الرجال الحدیث و تفصیل طبقات الرواة. بی‌جا: بی‌نا، 1372.

دیلمی، حسن‌بن‌محمد. اعلام الدین فی صفات المؤمنین و کنز علوم العارفین. قم: آل‌البیت(ع)، 1408ق.

دینوری، احمدبن‌داود. الاخبار الطوال. به‎تحقیق عبدالمنعم عامر، به‌تصحیح جمال‌الدین شیال. قم: شریف رضی، 1373.

راغب اصفهانی، حسین‌بن‌محمد. المفردات فی غریب القرآن. به‌تحقیق و تصحیح صفوان عدنان داوودی. دمشق: دار القلم، الدار الشامیة، 1412ق.

راوندی کاشانی، فضل‌الله‌بن‌علی. النوادر. قم: دار الکتاب، بی‌تا.

زمخشری، محمودبن‌عمر. اساس البلاغة. بیروت: دار الصادر، 1979م.

زمخشری، محمودبن‌عمر. الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الأقاویل فى وجوه التأویل. به‌تصحیح مصطفی حسین احمد. بیروت: دار الکتاب العربی، 1407ق.

سبحانی، جعفر. اصول الحدیث و احکامه فی علم الدرایة. بی‌جا: دار الإحیاء التراث العربی، بی‌تا.

سبزواری، هادی‌بن‌مهدی. شرح المنظومه. به‌تصحیح و تعلیق آیت‌الله حسن‌زاده آملی و تحقیق و تقدیم مسعود طالبی. تهران: ناب، 1379-1369.

شبر، سیدعبدلله. الاخلاق. کربلا: بی‌نا، 1429ق.

شرتونی، سعید. اقرب الموارد فی فصح العربیة و الشوارد. بی‌جا: بی‌نا، بی‌تا.

شوشتری، محمدتقی. قاموس الرجال. سایر پدیدآورندگان: جامعهٔ مدرسین حوزهٔ علمیهٔ قم. قم: مؤسسة النشر الإسلامی، 1410ق.

شهید ثانی، زین‌الدین‌بن‌علی. شرح مصباح الشریعة. ترجمهٔ عبدالرزاق‌بن‌محمدهاشم. به‌تصحیح محمدبن‌حسین آقاجمال خوانساری. تهران: پیام حق، بی‌تا.

صاحب‌جواهر، محمدحسن‌بن‌باقر. جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام. به‌تحقیق عباس قوچانی. بیروت: دار احیاء التراث العربی، چاپ‌هفتم، 1404ق.

صمدی آملی، داوود. شرح مراتب طهارت. قم: نور السجاد، 1383.

طباطبایی، محمدحسین. المیزان فی تفسیر القرآن. بیروت: الأعلمی، 1390.

طبرسی، علی‌بن‌حسن. مشکاة الانوار فی غرر الأخبار. نجف: المکتبة الحیدریة، 1965م.

طبرسی، فضل‌بن‌حسن. مجمع البیان فی تفسیر القرآن. به‌تصحیح فضل‌الله یزدی طباطبایی و هاشم رسولی. تهران: ناصرخسرو، 1372.

طوسی، محمدبن‌حسن. الامالی. به‌تصحیح مؤسسة البعثة، قم: دار الثقافة، 1414ق.

طوسی، محمدبن‌حسن. رجال الطوسی. قم: مؤسسة النشر الإسلامی، 1427ق.

عاملی، یاسین‌عیسی. الإصطلاحات الفقهیة قی الرسائل العلمیة. بیروت: دار البلاغة، 1413ق.

عجلی، ‌احمدبن‌عبدالله‌. الثقات للعجلی. الباز: دار الباز، 1405ق.

علامه حلی، حسن‌بن‌یوسف. رجال العلامة الحلی. به‌تصحیح محمدصادق بحرالعلوم. قم: شریف رضی، چاپ‌دوم، 1402ق.

عیاشی، محمدبن‌مسعود. تفسیر العیاشی. به‎تصحیح سیدهاشم رسولی محلاتی. تهران: المطبعة العلمیة، 1380.

غزالی، محمدبن‌محمد. کیمیای سعادت. تهران: میلاد، 1390.

فتال نیشابوری، محمدبن‌احمد. روضة الواعظین و بصیرة المتعظین. قم: رضی، 1375.

فخر رازی، محمدبن‌عمر. التفسیر الکبیر. بیروت: دار احیاء التراث العربی، چاپ‌سوم، 1420ق.

فراهیدی، خلیل‌بن‌احمد. العین. قم: هجرت، 1409ق.

فیض کاشانی، محمدبن‌شاه‌مرتضی. المحجة البیضاء فی تهذیب الاحیاء. قم: مؤسسة النشر الإسلامی، 1417ق.

کلینی، محمدبن‌یعقوب. الکافی. به‌تصحیح علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی. تهران: دار الکتب الإسلامیة، 1407ق.

کمره‎ای، محمدباقر. ترجمهٔ الامالی شیخ صدوق. تهران: اسلامیه، 1376.

کوفی، فرات‌بن‌ابراهیم. تفسیر القرآن الکریم. به‌تحقیق و تصحیح محمد کاظم. تهران: موسسة الطبع و النشر فی وزارة الإرشاد الإسلامی، 1410ق.

مازندرانی حائری، محمدبن‌اسماعیل. منتهی المقال فی احوال ارجال. بی‌جا: بی‌نا، بی‌تا.

مامقانی، عبدالله. تنقیح المقال فی علم الرجال. بی‌جا: آل‌البیت، بی‌تا.

مجلسی، محمدباقربن‌محمدتقی. بحار الانوار الجامعة لدرر الاخبار الائمة الاطهار. به‌تصحیح جمعی از محققان. بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1403ق.

مجلسی، محمدباقربن‌محمدتقی. مرآة العقول. بی‌جا: دار الکتب الإسلامیة، 1404ق.

مجلسی، محمدتقی‌بن‌مقصودعلی. روضة المتقین فی شرح من لایحضره الفقیه. به‌تصحیح حسین موسوی کرمانی و علی‌پناه اشتهاردی. قم: کوشانبور، 1406ق.

محقق حلی، جعفربن‌حسن. شرائع الإسلام فی مسائل الحرام و الحرام. به‌تحقیق عبدالحسین محمدعلی بقال. قم: اسماعیلیان، چاپ‌دوم، 1408ق.

مسعودی، علی‌بن‎حسین. مروج الذهب. قم: الهجرة، چاپ‌دوم، 1409ق.

مصطفوی، حسن. التحقیق فی کلمات القرآن. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1368.

مکارم شیرازی، ناصر. اخلاق در قرآن. قم: مدرسهٔ امام علی‎بن‌ابیطالب، 1377.

مکارم شیرازی، ناصر. تفسیر نمونه. تهران: دار الکتب الإسلامیة، 1371.

مکارم شیرازی، ناصر، جعفر سبحانی. پاسخ به پرسش‎های مذهبی. قم: مدرسهٔ امام علی‌بن‌ابیطالب، 1377.

نجاشی، احمدبن‌علی. رجال النجاشی. قم: مؤسسة النشر الإسلامی، 1365.

نراقی، احمدبن‌محمدمهدی. معراج السعادة. بی‌جا: هجرت، بی‌تا.

ورام‌، مسعودبن‌عیسی. مجموعه ورام (تنبیه الخواطر و نزهة النواظر). قم: مکتبة الفقیه، 1410ق.

هاشمی علی‌آبادی، سیداحمد. «تحلیل ابعاد تأثیرگذاری لقمهٔ حرام در شخصیت انسان با تأکید بر آیات و روایات». پژوهش‌نامهٔ اخلاق. س11، (1397): 107-126.