تاریخمندی در سنت معصومان(ع) از نگاه محقق نائینی و شهید صدر با تأکید بر دو نظریۀ «حکومت مشروطه» و «منطقة الفراغ»

فقه و اصول (Fiqh va uṣūl)

مقاله 7، دوره 57، شماره 3 - شماره پیاپی 142، آذر 1404، صفحه 157-181   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jfiqh.2024.88113.1781

نویسندگان

مرجان غلامی¹؛ محمد مهدی آجیلیان مافوق^{* 2}؛ مهدی احمدی³

¹دانشجوی دکتری رشتهٔ علوم قرآن و حدیث، دانشکدۀ الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه شیراز، شیراز، ایران

²استادیار بخش علوم قرآن و فقه، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه شیراز، شیراز، ایران

³استادیار بخش علوم قرآن و حدیث، دانشکدۀ الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه شیراز، شیراز، ایران

چکیده

مراد از تاریخمندی در سنت معصومان(ع)، وجود گزاره‌هایی در میان نصوص سنت است که بقا و اعتبار آن، وابسته به شرایط زمانی و موقعیت ویژۀ مؤثر در پیدایش آن است. پژوهش حاضر با رویکرد تحلیلی‌تطبیقی، به بررسی آرای محقق نائینی و شهید صدر دربارۀ حدود تاریخی‌بودن در گزاره‌های صادرشده از معصومان می‌پردازد. براساس نتایج پژوهش، محقق نائینی اگرچه بخشی از قوانین حاکمیتی و اجتماعی را به حسب موقعیت، تاریخی و متغیر دانسته است، اما در محدودۀ متغیرها اصلاً وارد حوزۀ نص نشده و قوانین منصوص صادرشده از معصومان را مانند نصوص قرآن، ثابت و برای همیشه لازم‌الإجرا می‌داند؛ در مقابل، شهید صدر از شئون دوگانۀ معصوم در قانونگذاری سخن می‌گوید و بخشی از نصوص سنت را با عنوان احکام متغیر یا حکومی -با مشخصۀ مباح‌بودن- از ثابت‌ها و الزامی‌ها جدا نموده و تغییرپذیر دانسته است. همچنین این دیدگاه‌ها به‌رغم تأکید بر ثبات و تغییرناپذیری در بخشی از نصوص سنت، در لوازم خود، به تاریخی‎بودن بخش دیگری از نصوص و الزامیات کنونی سنت ورود پیدا می‌کند.  

کلیدواژه‌ها

تاریخمندی؛ سنت معصومان؛ نص؛ ثابت و متغیر؛ محقق نائینی؛ شهید صدر

مراجع

ابن‌بابویه، محمدبن‎علی. کتاب من لا یحضره الفقیه. به‌تحقیق علی‌اکبر غفاری. قم: مؤسسۀ نشر اسلامی. 1413ق.

اسماعیلی، محسن، محمدرضا اصغری شورستانی، رضا رشیدی. «تأملی در نظریۀ منطقة الفراغ از منظر شهید صدر و نقدها و نقص‌های آن»، فصلنامۀ دانش حقوق عمومی. س3، ش8، 1393، 45تا64.

اشکنانی، محمدحسین. دروس فی اصول الفقه؛ توضیح الحلقة الثانیة. قم: باقیات. 1430ق.

بهشتی، سیدعلیرضا، احمد آذین، علیرضا گلشنی. «نقش عقلانیت دینی در نظریۀ سیاسی محمدحسین نائینی»، اسلام و علوم اجتماعی. س8، ش15، 1395، 111تا132.

حر عاملی، محمدبن‌حسن. وسائل الشیعة. به‌تحقیق مؤسسۀ آل‌البیت(ع). قم: آل‌البیت(ع). 1409ق.

حسینی، سیدمحمد، مریم غنی‌زاده، مریم مهاجری. «ظرفیت نظریۀ منطقة الفراغ و احکام حکومتی»، مطالعات حقوقی دولت اسلامی. س1، ش2، 1391، 149تا176.

حسینی، محمد، محمدباقر صدر. حیاة حافلة، فکر خلاق. بیروت: دار المحجة البیضاء. 2005م.

حکمت‌نیا، محمود. «تبیین نظریۀ منطقة الفراغ»، اقتصاد اسلامی. س2، ش8، 1381، 107تا120.

حیدری کاشانی، محمدجواد. «قلمروِ فقه سیاسی از دیدگاه علامه نائینی»، پژوهش‌های فقه و مبانی حقوق اسلامی. س1، ش1، 1382، 55تا74.

خمینی، روح‌الله. صحیفۀ امام. تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی. 1389.

خمینی، روح‌الله. ولایت فقیه: حکومت اسلامی. تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی. 1378.

صدر، محمدباقر. اقتصادنا. https://lib.eshia.ir.

صدر، محمدباقر. الإسلام یقود الحیاة، المدرسة الإسلامیة، رسالتنا. به‌تحقیق لجنة التحقیق التابعة للمؤتمر العالمی للامام الشهید الصدر. قم: مرکز الأبحوث و الدراسات التخصصی للشهید الصدر. 1421ق.

عرب‌صالحی، محمد. تاریخی‌نگری و دین. تهران: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشۀ اسلامی. 1391.

علی‌اکبریان، حسن‌علی. معیارهای بازشناسی ثابت و متغیر در روایات. قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی. 1386.

فیرحی، داود. آستانۀ تجدد. تهران: نی. 1395.

قائدی، عبدالمجید. «تحلیل و ارزیابی نقدهای موجود بر نظریۀ منطقة الفراغ شهید صدر»، حکومت اسلامی. س18، ش4، 1392، 147تا174.

کلینی، محمدبن‌یعقوب. الکافی. به‌تحقیق علی‌اکبر غفاری، محمد آخوندی. تهران: دار الکتب الإسلامیة. 1407ق.

مبلغی، احمد. «ثابت و متغیر در نگاه امام خمینی، علامه طباطبایی و شهید صدر»، کیهان اندیشه. ش71، 1376، 28تا38.

محمدی هوشیار، علی، محمد شهبازیان. تحلیلی بر دلائل منع قیام در دوران غیبت (نشست علمی). برگرفته از https://dte.bz/mahdaviyat. دسترسی در 17/11/1402.

مشکانی سبزواری، عباس‌علی، یعقوب‌علی برجی. «بررسی تطبیقی مبانی فقه حکومتی از دیدگاه صاحب‌جواهر و میرزای نائینی»، گفتمان فقه حکومتی. س4، ش7، 1399، 71تا98.

نائینی، محمدحسین. تنبیه الأمة و تنزیه الملة. به‌تحقیق سیدجواد ورعی. قم: بوستان کتاب. 1388.

نعمانی، محمدبن‌ابراهیم. الغیبة. به‌تحقیق علی‌اکبر غفاری. تهران: صدوق. 1397.