امکان سنجی جریان خیار شرط در قرارداد صرف و سلم در پرتو اصل آزادی اراده

فقه و اصول (Fiqh va uṣūl)

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 22 مهر 1403   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jfiqh.2024.87293.1758

نویسندگان

مهدی میری¹؛ احمد صابری مجد^{* 2}

¹دانشجوی دکتری حقوق خصوصی دانشگاه علوم اسلامی رضوی

²دکتری فقه و مبانی حقوق اسلامی دانشکدگان فارابی دانشگاه تهران

چکیده

با وجود اتفاق‌نظر فقها و قانون مدنی ایران بر جریان خیار شرط در عقد بیع، در مورد امکان درج آن در بیع صرف و سلم اختلاف‌نظر وجود دارد. این پژوهش با روش توصیفی - تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه‌ای به بررسی این موضوع پرداخته است. نتایج نشان می‌دهد که باتکیه‌بر اصل آزادی اراده و بر اساس عدم منع شرعی و قانونی، می‌توان خیار شرط را در قراردادهای صرف و سلم جاری دانست. این امر با عمومات کتاب و سنت، اصل حاکمیت اراده و مواد 399 و 456 قانون مدنی ایران سازگار است. همچنین، باتوجه‌به پیچیدگی‌های بازارهای مالی و نیاز به تخصص در این حوزه، دیدگاه جریان خیار شرط در چنین قراردادهایی، می‌تواند همگام با رویکرد فقه اجتماعی در ترویج عدالت و انصاف به توازن قدرت چانه‌زنی طرفین و کاهش ریسک‌های ناشی از قرارداد کمک کند.

کلیدواژه‌ها

خیار شرط؛ بیع صرف؛ بیع سلم؛ اصل حاکمیت اراده

مراجع

قرآن کریم

1. ابن زهره، حمزه بن علی (1417). غنیه النزوع الی علمی الاصول و الفروع. قم: مؤسسة الإمام الصادق (علیه السلام).
2. ‫‫ابن‌براج، عبدالعزیز بن نحریر (1406). المهذب. مؤسسة النشر الإسلامی.
3. ابن‌حمزه، محمد بن علی (۱۴۰۸). الوسیلة إلی نیل الفضیلة. ۱ ج. قم: مکتبة آیة الله العظمی المرعشی النجفی (ره).
4. اصفهانی، شیخ محمد حسین (1418). حاشیه المکاسب، جلد1، قم: موسسه الطیبه لاحیاء التراث.
5. ‏‫‏امامی‌، حسن‌ (۱۳۸۶)‏. حقوق ‌مدنی‌. تهران‌: اسلامیه.
6. ‏‫‫انصاری، مرتضی (۱۴۱۵)‏. کتاب المکاسب. قم: کنگره جهانی بزرگداشت شیخ اعظم انصاری.
7. ایروانی، میرزا علی(1431). حاشیه المکاسب. قم: انتشارات ذوی القربی.
8. آل‌کاشف‌‌الغطاء، علی (1422). شرح خیارات اللمعة. ۱ ج. قم: جماعة المدرسین.
9. ‏‫حر عاملی، محمد بن حسن (1409). وسائل الشیعة إلی تحصیل مسائل الشریعة. قم انتشارات آل بیت (ع).
10. ‏‫‫حسینی‌ عاملی‌، محمدجوادبن‌محمد (۱۴۱۹)‏. مفتاح‌الکرامه‌. چاپ‌اول. تهران‌: انتشارات اسلامی.
11. حلبی، ابوالصلاح، تقی الدین (1403). الکافی فی الفقه، اصفهان: مکتبـه الامـام امیرالمؤمنین علی (ع).
12. حلی، ابن ادریس (1410). محمدبن احمد، السـرائر الحـاوی لتحریـر الفتـاوی، قم: مؤسسة نشر
13. ‫حلی، حسن بن یوسف (1420). تحریر الاحکام الشرعیه. قم: موسسه آل البیت (ع).
14. ‫حلی، نجم الدین (1408)‏. شرایع الاسلام. چاپ‌اول. قم: اسماعیلیان.
15. حلى، ابوزکریا یحیى (1405). الجامع للشرایع. قم: مؤسسة الإمام الصادق (علیه السلام)
16. جعفری لنگرودی، محمد جعفر (1401). تاثیر اراده در حقوق مدنی. تهران: گنج دانش.
17. ‫خمینی، سید روح الله.(1368). تحریرالوسیلة. تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره).
18. خوانساری. محمد (بی تا)، حاشیه علی المکاسب للخوانساری، بی جا.
19. خویی، ابوالقاسم (بی تا). مصباح الفقاهه. قم: مکتبة الداوری.
20. خویی، محمد تقی. (۱۴۱۴). الشروط أو الالتزامات التبعیة فی العقود. بیروت: دار المؤرخ العربی
21. رشتی، حبیب‌ الله (۱۴۰۷). فقه الإمامیة. قم: مکتبة الداوری.
22. سبزواری، ‌عبدالأعلی (1413). مهذب الأحکام. ‌قم: ‌المنار.
23. ‏‫‫سلار دیلمی، حمزه‌بن‌عبد العزیز (۱۴۰۴)‏. المراسم العلویة. بی‌جا: مجمع جهانی اهل‌بیت(ع).
24. صانعی، یوسف (1399). کتاب رهن. قم: درس خارج فقه قم.
25. ‏‫صیمری، مفلح‌بن‌حسن (۱۴۲۰)‏. غایة المرام. چاپ‌اول. قم: دارالهادی.
26. طباطبایی قمی، تقی (1413). عمدة المطالب فی التعلیق علی المکاسب. قم: محلاتی.
27. ‏‫طوسی، محمد بن حسن (1387‌). المبسوط فی فقه الامامیه. تهران: مکتبه المرتضویه.
28. طوسی، محمد بن حسن (1407). تهذیب الأحکام. تهران: دار الکتب الإسلامیة.
29. طوسی، محمد بن حسن (1413). من لایحضره الفقیه. انصاریان.
30. ‏‫طوسی‌، محمدبن‌ حسن‌ (1405). الخلاف، بیروت: دارالمعارف‌الاسلامیه.
31. طوسی، ابن حمزة (1408). الوسیلة، قم: مکتبة آیة اللّه العظمى المرعشی.
32. عاملی، محمدبن‌ مکی‌ (1417). الدروس‌ الشرعیه‌ فی‌ فقه‌الامامیه‌. قم‌: جماعه‌ المدرسین‌ فی‌ الحوزه‌ العلمیه‌ بقم‌، موسسه‌ النشر الاسلامی‌.
33. ‏‫عاملى، زین الدین بن على (1413). مسالک الأفهام إلى تنقیح شرائع الإسلام. قم: مؤسسة المعارف الإسلامیة.
34. عاملى، زین الدین بن على (1414). الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیه. قم: انتشارات اسلامی.
35. علامه حلی، حسن بن یوسف (1410). ارشاد الاذهان. قم: جامعه مدرسین.
36. علامه حلی، حسن بن یوسف (1413). قواعد الاحکام فی معرفة الحلال و الحرام. قم: انتشارات اسلامی
37. ‫علامه‌ حلی‌، حسن‌بن‌یوسف‌ (1413)‏. مختلف‌الشیعه‌. چاپ‌اول. قم‌: موسسه ‌النشر الاسلامی‌.
38. ‫علامه حلی، حسن‌بن‌یوسف (۱۴۱۴)‏. تذکرة الفقهاء. چاپ‌اول. قم: آل البیت (ع) لإحیاء التراث.
39. ‫علم‌الهدی، علی‌بن‌حسین (بی‌تا)‏. الانتصار. قم: النشر الإسلامی.
40. فخرالمحققین، محمد بن حسن (1387). إیضاح الفوائد فی شرح إشکالات القواعد. ۴ ج. قم: اسماعیلیان.
41. قمی، عباس (۱۴۱۴). سفینة البحار و مدینة الحکم و الآثار مع تطبیق النصوص الواردة فیها علی بحار الأنوار. قم: انتشارات اسوه.
42. ‏‫‏‫کاتوزیان، ناصر (۱۴۰۰)‏. قواعد عمومی قراردادها. چاپ‌چهارم. تهران: گنج دانش.
43. کاتوزیان، ناصر، (1392). اموال و مالکیت، چاپ سی و سوم، تهران: میزان
44. کاشف‌الغطاء، حسن (۱۴۲۲). انوار الفقاهه - کتاب البیع (لکاشف الغطاء حسن). ۱ ج. نجف اشرف: مؤسسة کاشف الغطاء العامة.
45. کلینی، محمد بن یعقوب (۱۴۰۷). الکافی، تهران: دارالکتب الاسلامیة.
46. محقق داماد، سید مصطفی و همکاران (1388). حقوق قراردادها در فقه امامیه. تهران: سمت.
47. ‏‫محقق سبزواری، محمد باقر بن محمد مومن (1423). کفایة الأحکام. تهران: مهدوی.
48. محقق کرکی، علی بن حسین (1414). جامع المقاصد فی شرح القواعد. قم: مؤسسة آل البیت (علیهم السلام). لإحیاء التراث.
49. مکارم شیرازی، ناصر (1396). مبحث خیارات. قم: مسجد اعظم.
50. ‏‫‏‫مفید، محمدبن‌محمد (1413)‏. المقنعه‌. چاپ‌اول. بیروت‌:‌ دارالمفید.
51. مقدس‌ اردبیلی‌، احمد بن‌ محمد (1403). مجمع‌‌الفائده‌ والبرهان‌ فی‌ شرح‌ ارشاد‌الاذهان‌. قم‌: جماعه‌‌المدرسین‌ فی‌‌الحوزه‌‌العلمیه‌ بقم‌ موسسه ‌‌النشر ‌الاسلامی‌.
52. ‏‫نجفی، محمدحسن (۱۴۰۴)‏. جواهر الکلام فی شرح الاسلام. چاپ‌اول. تهران: اسلامیه
53. ‏‫نراقی، احمد بن محمد (1415). مستند الشیعة فی أحکام الشریعة. قم: موسسه آل البیت (ع).
54. نراقی، احمد بن محمد (1422). رسائل و مسائل. قم: کنگره.