بازشناسی دو الگوی روایی از متون زردشتی در بیتی از شاهنامه

جستارهای نوین ادبی

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 30 مهر 1403

نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jls.2024.87821.1577

نویسندگان

محمد بیانی¹؛ محمد جعفر یاحقی^{* 2}

¹دانشگاه فردوسی مشهد

²استاد گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه فردوسی مشهد، ایران

چکیده

این پژوهش بر آن است تا از بیت «به رشک‌اندر اهریمن بدسگال / همی رای زد تا بیاگند یال» از داستان کیومرث در شاهنامه تفسیری تازه ارائه دهد. از این رو با ذکر بیت مذکور و نگاه انتقادی به تفاسیر ارائه شده آغاز می‌شود. سپس با تکیه بر دو کلیدواژۀ «رایزنی» و «قوی‌شدن»، به منابع زردشتی رجوع می‌کند و شواهدی را از حضور دو الگوی روایی در این متون مورد بررسی قرار می‌دهد. جمع‌آوری، بررسی، تحلیل و مقایسۀ ساختاری شواهد مذکور با رویکردی توصیفی-تحلیلی نشان می‌دهد که الگوی نخست از سه مرحلۀ 1-انجمن‌شدن، 2-رایزنی و 3- اقدام و الگوی دوم از پنج مرحلۀ 1-اطلاع از سرنوشت، 2-بیهوشی/بی‌حرکتی، 3-برانگیختن، 4-هوشیاری/حرکت و 5-اقدام تشکیل شده است. سپس در نتیجۀ تحلیل و تفسیر مفهوم بیت مذکور بر اساس الگوهای فوق، آشکار می‌شود که این الگوها با پشت سر گذاشتن تحوّلاتی به بیت مذکور راه یافته‌اند. مفهوم این بیت در واقع اهریمن را توصیف می‌کند که برای آشفتن روزگار کیومرث، فرزندش سیامک و مردم، به رایزنی و مشورت با دیوان می‌نشیند. او به‌واسطۀ این رایزنی و طرح پیشنهادهایی با هدف آشوب، کشتار و ویرانی از جانب دیوان، قدرت می‌گیرد و سپس با تصویب نقشۀ حمله، فرزندش خزوران را با سپاهی از دیوان برای عملی کردن این نقشه راهی می‌کند. هم‌چنین در توجیه ادغام دو الگوی مذکور در این بیت می‌توان گفت احتمالاً این الگوها به سبب هم‌پوشانی برخی عناصر در هم ادغام و در این بیت به صورت الگوی نهایی چهارمرحله‌ای 1-اطلاع، 2-انجمن‌شدن، 3-رایزنی و 4-اقدام درآمده‌اند.

کلیدواژه‌ها

شاهنامه؛ کیومرث اهریمن؛ انجمن شدن؛ رایزنی قدرت گرفتن؛ اقدام