بازشناسی دو الگوی روایی از متون زردشتی در بیتی از شاهنامه

جستارهای نوین ادبی

مقاله 2، دوره 58، شماره 1 - شماره پیاپی 228، شهریور 1404، صفحه 44-21   

نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jls.2024.87821.1577

نویسندگان

محمد بیانی¹؛ محمد جعفر یاحقی^{* 2}

¹دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، گرایش ادبیات حماسی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران.

²استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران.

چکیده

این پژوهش بر آن است تا از بیت «به رشک‌اندر اهریمن بدسگال / همی رای زد تا بیاگند یال» از داستان کیومرث در شاهنامه تفسیری تازه ارائه دهد. ازاین‌رو با ذکر بیت مذکور و نگاه انتقادی به تفاسیر ارائه شده آغاز می‌شود. سپس با تکیه بر دو کلیدواژۀ «رایزنی» و «قوی‌شدن»، به منابع زردشتی رجوع می‌کند و شواهدی را از حضور دو الگوی روایی در این متون موردبررسی قرار می‌دهد. جمع‌آوری، بررسی، تحلیل و مقایسۀ ساختاری شواهد مذکور با رویکردی توصیفی-تحلیلی نشان می‌دهد الگوی نخست از سه مرحلۀ 1-انجمن‌شدن، 2-رایزنی 3- اقدام و الگوی دوم از پنج مرحلۀ 1-اطلاع از سرنوشت، 2-بیهوشی/بی‌حرکتی، 3-برانگیختن، 4-هوشیاری/حرکت 5-اقدام تشکیل شده است. سپس در نتیجۀ تحلیل و تفسیر مفهوم بیت مذکور بر اساس الگوهای فوق، آشکار می‌شود که این الگوها با پشت سر گذاشتن تحوّلاتی به بیت مذکور راه یافته‌اند. مفهوم این بیت درواقع اهریمن را توصیف می‌کند که برای آشفتن روزگار کیومرث، فرزندش سیامک و مردم، به رایزنی و مشورت با دیوان می‌نشیند. او به‌واسطۀ این رایزنی و طرح پیشنهادهایی با هدف آشوب، کشتار و ویرانی از جانب دیوان، قدرت می‌گیرد و سپس با تصویب نقشۀ حمله، فرزندش خزوران را با سپاهی از دیوان برای عملی کردن این نقشه راهی می‌کند. هم‌چنین در توجیه ادغام دو الگوی مذکور در این بیت می‌توان گفت احتمالاً این الگوها به سبب هم‌پوشانی برخی عناصر در هم ادغام شده و در این بیت به‌صورت الگوی نهایی چهار مرحله‌ای 1-اطلاع، 2-انجمن‌شدن، 3-رایزنی و 4-اقدام درآمده‌اند.

کلیدواژه‌ها

شاهنامه؛ کیومرث؛ اهریمن؛ انجمن شدن؛ رایزنی؛ قدرتگرفتن؛ اقدام

مراجع

1. آیدنلو، س. (1388). از اسطوره تا حماسه: هفت گفتار در شاهنامه‌پژوهی. سخن.
2. بهار، م. (1376). جستاری چند در فرهنگ ایران. فکر روز.
3. حسن‌دوست، م. (1395). فرهنگ ریشه‌شناختی زبان فارسی. فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
4. خالقی مطلق، ج. (1393). یادداشت‌های شاهنامه. مرکز دائرۀ المعارف بزرگ اسلامی.
5. سرکاراتی، ب. (1393). سایه‌های شکارشده. طهوری.
6. فردوسی، ا. (1391). شاهنامه. تصحیح مهری بهفر. نشر نو.
7. فردوسی، ا. (1393). شاهنامه. تصحیح ج، خالقی مطلق.مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی.
8. کریستن‌سن. آ. (1393). نمونه‌های نخستین انسان و نخستین شهریار در تاریخ افسانه‌ای ایرانیان. ترجمۀ ژ، آموزگار.، و ا، تفضّلی. چشمه.
9. کزازی، م. ج. (1392). نامۀ باستان. سمت.
10. مکنزی، د. ن. (1373). فرهنگ کوچک زبان پهلوی. ترجمۀ مهشید میرفخرایی.پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
11. مولایی، چ. (1395). دو یادداشت دربارۀ دو بیت از شاهنامه فردوسی. پاژ.12(2)، 196-185.
12. Ahmadi, A. (2015).The Daēva cult in the Gāthās. Routledge.
13. Baily, H. W. (1934). Iranian studies III. Bulletin of the School of Oriental and African Studies, 7(2) 275 – 298. https://doi.org/10.1017/S0041977X00085219
14. Bartholomae, Ch. (1904). Altiranisches wörterbuch. Von Karl J. Trübner
15. Cheung, J. (2007). Etymological dictionary of the Iranian verb. Brill.
16. Duchesne-Guillemin, J. (1948). Zoroastre: Étude critique avec une transduction commentée des Gāthā. Paris.
17. Herrenschmidt, C., &Kellens, J. (1993). Daiva. Iranica, VI, 599-602. Available online: https://iranicaonline.org/articles/daiva-old-iranian-noun
18. Humbach, H. (1991). The Gāthās of Zarathushtra and the other Old Avestan texts. In collaboration with J. Elfenbein & P. O. Skjaervø. Carl Winter.
19. Humbach, H., & Faiss, K. (2010). Zarathushtra and his antagonists. Dr. Ludwig Reichert.
20. Insler, S. (1975). The Gāthās of Zarathustra. E.J. Brill.
21. Kellens, J., & E. (1988). Les textes vieil-avestiques. Dr. Ludwig Reichert.
22. Lincoln, B. (2014). Further on envy and greed. History of Religions, 53(4), 323-340.https://doi.org/10.1086/675367