واج‌آرایی پایانه‌ی هجا در زبان ترکی آذربایجانی

زبانشناسی و گویش های خراسان

مقاله 5، دوره 16، شماره 3 - شماره پیاپی 36، دی 1403، صفحه 109-137   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jlkd.2024.89796.1273

نویسندگان

روشن باباعلیپور¹؛ سید محمد رضی نژاد^{* 2}؛ محمدرضا اروجی³

¹دانشجوی دکتری زبانشناسی همگانی، گروه زبان و زبانشناسی همگانی، واحد زنجان، دانشگاه آزاد اسلامی، زنجان، ایران

²گروه آموزش زبان انگلیسی. دانشکده ادبیات و علوم انسانی. دانشگاه محقق اردبیلی. اردبیل. ایران

³استادیار زبانشناسی همگانی، گروه زبان و زبانشناسی، واحد زنجان، دانشگاه آزاد اسلامی، زنجان، ایران.

چکیده

مقالۀ حاضر به بررسی اصول واج‌آرایی حاکم بر زبان ترکی آذربایجانی گویش اردبیلی در چارچوب نظریۀ بهینگی می‌پردازد. هدف این است بر اساس محدودیت‌های واجی حاکم بر این زبان تعیین شود ساختار مجاز هجا در این زبان چگونه است؟ همچنین مشخص ‌شود آیا توالی واکه‌ها در ترکی گونۀ اردبیلی مجاز است یا خیر؟ در تحقیق حاضر از دو روش میدانی و کتابخانه‌ای استفاده شده است. در مطالعات مربوط به پیشینه نظری و توصیفی به‌طور عمده از روش کتابخانه‌ای استفاده شده و گردآوری داده‌ها با مراجعه و مصاحبه با گویشوران اردبیلی بدون دخالت دادن متغیر جنسیت صورت گرفته است. گویشوران از افراد مسن انتخاب شده‌اند، تا افرادی باشند که کمتر تحت تأثیر زبان فارسی قرار گرفته‌اند و به زبان اصیل صحبت می‌کنند. اصول واج‌آرایی عبارتند از چهار اصل: اصل توالی رسایی، اصل مرز اجباری، قانون مجاورت هجا و اصل آغازۀ بیشینه. این اصول در زبان ترکی گونۀ اردبیلی در چارچوب نظریۀ بهینگی موردبررسی قرار گرفته است. با بررسی داده‌های زبان ترکی گونۀ اردبیلی مشخص شد هر چهار اصل در این زبان فعال بوده و از اصول حاکم بر این زبان هستند؛ بدین‌صورت که اصل توالی رسایی از اهمیت و اولویت بسیار بالایی در این زبان برخوردار است. همچنین، اصل مرز اجباری نیز در گونۀ ترکی اردبیلی حاکم است و اگر به هنگام وند‌افزایی، التقای واکه‌ها رخ دهد، با اعمال فرآیند درج همخوان بین دو واکه، از نقض اصل مرز اجباری پیشگیری می‌شود. علاوه بر این، قانون مجاورت هجا در گونۀ ترکی اردبیلی حاکم است و پایانۀ هجای قبلی از آغازۀ هجای‌ بعدی رسا‌تر است. با توجه به الگوی هجایی گونۀ ترکی اردبیلی که وجود آغازه ضروری است، به هنگام وند‌‌افزایی و هجابندی مجدد این اصل رعایت می‌شود و حتماً یک همخوان در جایگاه آغازه قرار می‌گیرد. اگر در مواردی مانند وام‌واژه‌هایی که وارد این زبان شده‌اند، این اصول نقض شوند، با اعمال فرآیند‌های واجی از قبیل درج و حذف از بروز ساختار‌های غیر مجاز در این زبان پیشگیری شده و ساختار مجاز در این زبان را به خود می‌گیرند.

کلیدواژه‌ها

واج‌آرایی؛ اصل توالی رسایی؛ اصل مرز اجباری؛ قانون مجاورت هجا؛ اصل آغازۀ بیشینه

مراجع

اگرادی، و.، دابروولسکی، م.، و آرنف، م. (1380). درآمدی بر زبان‌شناسی معاصر. (ع، درزی، مترجم). سمت.

بی‌جن‌خان، م. (1392). واج‌شناسی نظریه‌ بهینگی. سمت.

رحیمی، ا.، اسلامی، م.، و وزیرنژاد، ب. (1394). توزیع رسایی در خوشه‌های دو همخوان مرز هجا در زبان فارسی. زبان‌پژوهی، 7(17)، ۷-۲۷. http://doi.org/10.22051/jlr.2016.2144

رحیمی، افشین، وزیزنژاد، ب.، و اسلامی، م. (1393). اصل توالی رسایی در زبان فارسی. پردازش علائم و داده­ها، ۱۱(۱)، ۹۴-۸۷.

رضی‌نژاد، س. م. (1391الف). هماهنگی و ناهماهنگی واکه­ای در زبان ترکی آذربایجانی. رساله منتشرنشده دکتری. دانشگاه تهران، ایران.

رضی­نژاد، س. م. (1391ب). توالی هماهنگ در زبان ترکی آذربایجانی. مجله زبان و زبان‌شناسی، 8(۲)، 15-33.

رضی‌نژاد، س. م. (1393). فرآیند درج واکه در خوشه‌های همخوانی پایانی در زبان ترکی آذربایجانی. مطالعات زبان و گویش‌های غرب ایران، 2(7)، 81-93.

رضی‌نژاد، س. م. (1397). همنوایی برای اقناع اصل توالی رسایی در زبان ترکی آذربایجانی. پژوهش‌های زبان‌شناختی در زبان‌های خارجی، 8(2) 585-602. http://doi.org/10.22059/JFLR.2018.243279.408

رضی‌نژاد، س. م. (1398). برطرف کردن التقای واکه‌ها در ترکی آذربایجانی. پژوهش‌های زبان‌شناسی، 11(1)، 61-72.  http://doi.org/10.22108/jrl.2018.109523.1172

صادقی، و.، و محمودی، س. (1400). واج‌آرایی در زبان ترکی. مطالعات زبان و گویش‌های غرب ایران، 10(2)، 39-57.

علی‌نژاد، ب.، و عطایی، ا. (1393). بررسی فرایند قلب و اصل مرز اجباری در زبان فارسی براساس واج‌شناسی غیرخطی. پژوهش‌های زبان‌شناسی، ۵ (۹)، 17-36.

کرد زعفرانلو کامبوزیا، ع. (1392). واج‌شناسی رویکرد‌های قاعده بنیاد. سمت.

محمودی، س. (1396). فرآیند‌های واجی رسایی بنیاد در زبان‌های ترکی. جستار‌های زبانی، 8(5)، 235-268.

محمودی، س.، و مدرسی قوامی، گ. (1389). درج در خوشه‌های دو همخوانی پایانی در ترکی آذربایجانی، رویکرد بهینگی. در مجموعه مقالات کارگاه بررسی نظریۀ بهینگی (ص. 57-65).

Atayi, E., & Alinezhad, B. (2013). A study of metathesis and OCP in Persian based on non-linear phonology. Journal of Researches in Linguistics, 5(9), 36-17.

Bijankhan, M. (2013). Phonology: Optimality theory. SAMT.

Blevins, J. (1995). The syllable in phonological theory. In J. Goldsmith (Ed.), The handbook of phonological theory (pp. 206-244). Blackwell.

Clements, G. N. (1990). The role of the sonority cycle in core syllabification. In J. Kingston & M. E. Beckman (Eds.), Papers in laboratory phonology I: Between the grammar and the physics of speech (pp. 283-333). Cambridge University Press.

https://doi.org/10.1017/CBO9780511627736.017

Clements, G. N., & Keyser, S. J. (1983). CV phonology: a generative theory of the syllabe. Linguistic Inquiry Monographs Cambridge.

Gouskova, M. (2004). Relational hierarchies in optimality theory: The case of syllable contact. Phonology, 21, 201-250. https://doi.org/10.1017/S095267570400020X

Hooper, J. B. (1976). An introduction to natural generative phonology. Academic Press.

Itô, J. (1986). Syllable theory in prosodic phonology (Unpublished doctoral dissertation). University of Massachusetts, Amherst.

Jespersen, O. (1904). Lehrbuch der phonetik. Teubner.

Kahn, D. (1976). Syllable-based generalizations in English phonology [Doctoral Dissertation, Massachusetts Institute of Technology]. MA, US.

Kentstowicz, M. (1994). Phonology in generative grammar. Blackwell.

Kord-e Zafaranlu Kambuziya, A. (2023). Phonology: Rule-based approaches and their applications in Persian. SAMT.

Mahmoodi S. (2017). Sonority-driven phonological processes in Turkic Languages. Language Related Research, 8(5), 235-268.

Mahmoodi, S., & Modarresi Ghavami, G. (2010). Insertion in final consonant clusters in Azeri Turkish: Optimality approach. Proceedings of the Workshop on Optimality Theory, 57-65.

McCarthy, J. J. (1988). Feature geometry and dependency: A review. Phonetica, 45(2-4), 84-108. https://doi.org/10.1159/000261820

Ogrady, W., Dabrovolsky, M., & Arnov, M. (2001). An introduction to the contemporary linguistics (A. Darzi, Trans.). SAMT.

Parker, S. G. (2002). Quantifying the sonority hierarchy [Doctoral Dissertation, University of Massachusetts]. Amherst, US.

Pulgram, E. (1970). Syllable, word, nexus, cursus. Mouton.

Rahimi, A., Eslami, M., & Vazirnezhad, B. (2016). Sonority dispersion of two consonant clusters in syllable boundary position in Persian. Zabanpazhuhi (Journal of Language Research), 7(17), 7‑27. http://doi.org/10.22051/jlr.2016.2144

Razinejad, S. M. (2015). Vowel epenthesis in final consonant clusters of Azerbaijani Turkish. Research in Western Iranian Languages and Dialects, 2(7), 81-93.

Razinejad, S. M. (2018). Conspiracy for satisfying sonority sequence principle in Azerbaijani Turkish Language. Journal of Foreign Language Research, 8(2), 585-602. http://doi.org/10.22059/jflr.2018.243279.408

Sadeghi, V., & Mahmoodi, S. (2022). Phonotactics in the Turkish Language. Research in Western Iranian Languages and Dialects, 10(2), 39-57. http://doi.org/10.22126/jlw.2021.6519.1552

Selkirk, E. O. (1984). On the major class features and syllable theory. Language Sound Structure.

Steriade, D. (1982). Greek prosodies and the nature of syllabification [Doctoral Dissertation, Massachusetts Institute of Technology]. MA, US.

Steriade, D. (2002). The syllable. In W. Bright (Ed.), Oxford encyclopedia of linguistics (pp. 1-10). Oxford University Press.

Vennemann, T. (1988). Preference laws for syllable structure and the explanation of sound change: With special reference to German, Germanic, Italian, and Latin. Mouton de Gruyter.

Yip, M. (1988). The obligatory contour principle and phonological rules: A loss of identity. Linguistic Inquiry, 19(1), 65-100.