بررسی نقادانه نظریه غزالی در مورد میزان و اقسام آن

جستارهایی در فلسفه و کلام

دوره 57، شماره 1 - شماره پیاپی 114، خرداد 1404، صفحه 73-89   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/epk.2024.90211.1375

نویسندگان

محمود صیدی^{* 1}؛ محمدرضا فرهمندکیا²

¹دانشیار گروه فلسفه دانشگاه شاهد تهران

²دانشجوی دکتری رشته فلسفه و کلام اسلامی دانشکده الهیات دانشگاه شیراز

چکیده

نظریه غزالی در مورد معنا و مصداق میزان در قرآن کریم یکی از مهم‌ترین و منسجم‌ترین نظریاتی است که در این مورد ارائه شده است. میزان به معنای سنجش و ارزیابی است که غالبا در آیات قرآنی در مورد میزان سنجش اعمال به کار می‌رود. ولی نظریه غزالی در مورد میزان، سنجش صحیح استدلال‌ها، درستی یا نادرستی و نهایتا کیفیت ارزیابی آن­هاست. به بیان دیگر میزان در نظر غزالی به میزان اعتقادات و باورها اشاره دارد. در نظر غزالی، قرآن پنج قسم میزان را به کار می‌برد که عبارت‌اند از: میزان تعادل که خود به قسم اکبر، اوسط و اصغر تقسیم می‎شود، میزان تلازم و میزان تعاند که در مقابل هر یک از این موارد، میزان شیطانی نیز به نحو تبعی وجود دارد. در پژوهش حاضر با روش توصیفی-تحلیلی به بررسی نظریه مورد بحث پرداخته شد و اثبات گردید که بر خلاف مدعای غزالی، هر دو یا یکی از مقدمات این میزان‌های استدلالی، نظری هستند و بدیهی نیستند، برخی از مصادیق میزان­های اکبر، اوسط و اصغر با یکدیگر تداخل می­نمایند و میزان شیطانی نیز دارای ابهامات و اشکالاتی است.

کلیدواژه‌ها

غزالی؛ میزان؛ قرآن؛ انسان؛ هدایت

مراجع

قرآن کریم.

اسعدی، علیرضا. «ملاصدرا و مسئلۀ میزان اعمال در قیامت». خردنامه صدرا، ش. 98 (1398): 13-24.

ترمذى، محمد بن عیسى. الجامع الصحیح و هو سنن الترمذی. قاهره: دارالحدیث، 1419.

حلی، حسن بن یوسف. الجوهر النضید. به­تصحیح محسن بیدارفر. قم: انتشارات بیدار، 1371.

غزالى، ابوحامد. احیاء علوم الدین. بیروت: دارالکتاب العربى، بی­تا.

غزالى، ابوحامد. الأربعین فی اصول الدین‏. بیروت‏: دارالکتب العلمیة، 1409.

غزالى، ابوحامد. الاقتصاد فی الاعتقاد. بیروت: دارالکتب العلمیة، 1409.

غزالى، ابوحامد. فضائح الباطنیة. به­تحقیق محمدعلی قطب. بیروت‏: المکتبة العصریة، 1422.

غزالى، ابوحامد. کیمیاى سعادت. تهران: انتشارات علمى و فرهنگى، 1383.

غزالى، ابوحامد.‏ مجموعة رسائل.‏ بیروت‏: دار الفکر، 1416.

کلانتری، صغری. «حقیقت صراط و میزان در قرآن و روایات و عرفان». مجله علوم انسانی و اسلامی، ش. 4 (1401): 429-418.

محققیان گورتانی، زهرا؛ آرام، محمدرضا و امیر توحیدی. «مطالعه تطبیقی میزان اعمال در قیامت با تکیه بر نظرات سید هاشم بحرانی و فخر رازی». مطالعات قرآن و حدیث، ش. 1 (پاییز و زمستان 1402): 165-189.

مظفر، محمدرضا. شرح منطق. به­شرح محسن غرویان. قم: انتشارات دارالفکر، 1387.

Transliterated  Bibliography

Qurān-i Karīm

Asʿadī, ʻAlī Riżā. “Mulāṣadrā va Masʾalah-yi Mīzān Aʿmāl dar Qīyāmat”. Khiradnāmah-yi Ṣadrā, no. 98 (2020/1398): 13-24.

Ghazzālī, Abū Ḥāmid. al-Arbaʿīn fī Uṣūl al-Dīn. Beirut: Dār al-Kutub ʿIlmīyyah, 1989/1409.

Ghazzālī, Abū Ḥāmid. al-Iqtiṣād fī al-Iqtiqād. Beirut: Dār al-Kutub ʿIlmīyyah, 1989/1409.

Ghazzālī, Abū Ḥāmid. Faḍāʾiḥ  al-Bāṭinīya. researched by Muḥammad ʿAlī Quṭb. Beirut: al-Maktaba al-ʿAṣrīya, 2001/1422.

Ghazzālī, Abū Ḥāmid. Iḥyā al-ʻUlūm  al-Dīn. Beirut: Dār al-Kitāb al-ʻArabī,  s.d.

Ghazzālī, Abū Ḥāmid. Kīmīyā-yi Saʿādat. Tehran: Intishārāt-i ʻIlmī va Farhangī. 2005/1383.

Ghazzālī, Abū Ḥāmid. Majmūʻah Rasāʾil. Beirut: Dar Fikr, 1995/1416.

Ḥillī, Ḥasan  ibn Yūsuf. al-Jawhar al-Naḍīd. ed.  Muḥsin Bīdārfar.  Qum: Intishārāt-i Bīdār, 1952/1371.

Kalāntarī, Ṣughrā. “Ḥaqīqat Ṣirāṭ va Mīzān dar Qurān va Rivāyāt va ʿIrfān”. Majallih ʻUlūm Insānī va Islāmī, no. 4 (2022/1401): 418-429.

Muḥaqqiqīyān Gūrtānī, Zahrā; Ārām, Muḥammad Riḍā va Amīr Tawḥīdī. “Muṭāliʿih Taṭbīqī Mīzān Aʿmāl dar Qīyāmat bā Tikīyih bar Naẓarāt Sayyid Hāshim Baḥrānī va Fakhr Rāzī”. Muṭāliʿāt Qurān va Ḥadīth, no. 1 (autumn and winter 2023/1402): 165-189.

Muẓaffar, Muḥammad Riḍā. Sharḥ Manṭiq. Bi Sharḥ  Muḥsin  Gharavīyān. Qum: Intishārāt-i Dar Fikr, 1968/1387.

Tirmidhī, Muḥammad ibn ʻĪsā. al-Jāmiʿ Ṣaḥīḥ wa huwa Sunan al-Tirmidhī. Cairo:  Dār al-Ḥadīth, 1998/1419.