امکان وقوع حرکت از یک مقوله به مقوله دیگر

جستارهایی در فلسفه و کلام

دوره 57، شماره 1 - شماره پیاپی 114، خرداد 1404، صفحه 27-44   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/epk.2024.90548.1381

نویسنده

عبدالعلی شکر^*

دانشیار گروه فلسفه و کلام اسلامی، دانشکده الهیات، دانشگاه شیراز

چکیده

مساله اصلی نوشتار پیش رو این است که آیا حرکت می‌تواند از یک مقوله که جنس عالی است به مقوله دیگر و جنس عالی دیگر نیز منتقل شود؟ بر اساس اصالت ماهیت چنین امری ممکن نیست. اگر ماهیت اصیل باشد تبدیل یک ذات و ماهیت به ذات و ماهیت دیگر ممکن نیست؛ زیرا امر واحد و ماده مشترکی در میان نیست تا گفته شود یکی به دیگری مبدل شده است. اما بر پایه اصالت وجود حرکت اشتدادی و استکمالی در مراتب تشکیکی وجود اتفاق می‌افتد و می‌توان گفت انقلاب ذاتی نه تنها محال نیست، بلکه وقوع نیز پیدا کرده است؛ یعنی حرکت می‌تواند از یک مقوله به مقولات دیگر منتقل شود. این در حالی است که قدما مقولات را متباین به تمام ذات تلقی می‌کردند به گونه‌ای که انتقال از یک مقوله به مقوله دیگر محال می‌دانستند. از آنجا که با پذیرش اصالت وجود، ماهیت در خارج متحد با وجود و تابع آن است، با تحولات اشتدادی مراتب وجود و انتزاع ماهیت به ازای هر مرتبه، ماهیت نیز به تبع آن و بالعرض متحول و متبدل خواهد شد. همچنین بر اساس نظریه جسمانیة الحدوث و روحانیة البقاء نفس انسان، این حقیقت آشکار می‌شود که نفس انسان از طریق حرکت جوهری از مرحله جسمانی به عنوان یک مقوله جوهری به مرحله تجرد عقلی به عنوان مقوله جوهری دیگر منتقل می‌شود. در بحث تجسم اعمال، رفتار انسان که در زمره مقولات عرضی قرار دارد، بر اثر تکرار به ملکات نفسانی تبدیل می‌شود که در حوزه مقولات جوهری است. ا

کلیدواژه‌ها

حرکت در مقولات؛ انقلاب ذاتی؛ اصالت وجود؛ استکمال نفس؛ تجسم اعمال؛ ملاصدرا

مراجع

قرآن کریم.

ابن­سینا، حسین بن عبدالله. التعلیقات.‏ به­تحقیق عبدالرحمن بدوى. بیروت:‏ مکتبة الاعلام الاسلامى،‏ ‏1404ق.

ابن­سینا، حسین بن عبدالله. ‏الشفاء (الطبیعیات). به­تحقیق سعید زاید. قم:‏ مکتبة آیة الله المرعشى، 1404ق.

اکبری، رضا. «اصالت وجود و اصالت ماهیت؛ مواجهۀ دو مسئلۀ فلسفی یا دو نظام فلسفی؟». حکمت معاصر، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، سال چهارم، ش. 2 (1392): 21-36.

بهایی، محمد. الکشکول. ترجمه و تحقیق عزیزالله کاسب. تهران: انتشارات گلی، 1374ش.

بهمنیار بن المرزبان، ابوالحسن. ‏‏التحصیل. به­تصحیح و تعلیق مرتضى مطهرى.‏‏ تهران:‏ انتشارات دانشگاه تهران، 1375ش‏.

جوادی آملی، عبدالله. تفسیر موضوعی قرآن کریم. قم: مرکز نشر اسراء، 1352ش.

جوادی آملی، عبدالله. رحیق مختوم شرح حکمت متعالیه. تنظیم و تدوین حمید پاسانیا. قم: مرکز نشر اسراء، ج6، 1376ش؛ ج12، 1393ش.

حسن­زاده آملی، حسن. اتحاد عاقل به معقول. قم: انتشارات قیام، 1375ش.

خمینى، روح‏الله. چهل حدیث. قم: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام، 1373ش.

سبزواری، ملاهادی. ‏اسرار الحکم.‏ مقدمه از صدوقى و به­تصحیح کریم فیضى. قم‏: مطبوعات دینى‏، 1383ش.

سبزواری، ملاهادی. شرح منظومه. به­تصحیح و تعلیق آیت­الله حسن­زاده آملى، تحقیق و تقدیم از مسعود طالبى. تهران: ‏نشر ناب‏، 1379ش.

صدرالدین شیرازى، محمد بن ابراهیم. الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعة. بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1981م-1990م.

صدرالدین شیرازى، محمد بن ابراهیم. الشواهد الربوبیة فى المناهج السلوکیة. به­تصحیح و تعلیق سید جلال الدین آشتیانى. ‏مشهد: المرکز الجامعى للنشر، چاپ دوم، 1360ش.

صدرالدین شیرازى، محمد بن ابراهیم. ‏المبدأ و المعاد. به­تصحیح سیدجلال‌الدین آشتیانی. تهران: ‏انجمن حکمت و فلسفه ایران، 1354ش.

صدرالدین شیرازى، محمد بن ابراهیم. ‏المشاعر. به­اهتمام هانرى کربن. ‏تهران:‏ کتابخانه طهورى، چاپ دوم‏، ‏1363ش.‏

صدرالدین شیرازى، محمد بن ابراهیم. ‏‏شرح اصول الکافی(صدرا). به­تصحیح محمد خواجوى. تهران‏: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگى،‏ 1383ش.

صدرالدین شیرازى، محمد بن ابراهیم. مفاتیح الغیب. مقدمه محمد خواجوی. بیروت: مؤسسة التاریخ العربی، 1419ق.

طبرسى، فضل بن حسن. ‏‏مجمع البیان فى تفسیر القرآن.‏ به­تحقیق محمد جواد بلاغى‏. تهران: ‏انتشارات ناصرخسرو، چاپ سوم، 1372ش.

طوسی، خواجه نصیرالدین. شرح الاشارات و التنبیهات للمحقق الطوسى. قم‏: نشر البلاغة، 1375ش.

طوسی، خواجه نصیرالدین. کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد. شرح علامه حلی. قم: انتشارات شکوری، 1367ش.

فارابى، ابو نصر. التعلیقات فی الاعمال الفلسفیة. بیروت: دارالمناهل. 1413ق.

فخرالدین رازى‏. ‏المباحث المشرقیة فى علم الالهیات و الطبیعیات.‏ قم: ‏انتشارات بیدار، چاپ دوم، ‏1411ق.

قرائتى، محسن. ‏‏تفسیر نور. تهران: ‏مرکز فرهنگى درس­هایى از قرآن،‏ چاپ یازدهم،1383ش.

قوشجی، علی بن محمد. شرح تجرید العقائد (تجرید الکلام). قم: انتشارات بیدار، بی‏تا.

کلینى، محمد بن یعقوب. ‏‏الکافی( ط- الإسلامیة). به­تصحیح على اکبر غفارى و محمد آخوندى. تهران‏: دارالکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، 1407ق‏.

مجلسی، محمدباقر. بحار الانوار الجامعة لدرر أخبار الائمة الاطهار. بیروت:‏ دار احیاء التراث العربی،‏ چاپ دوم،1403ق.

مطهری، مرتضی. حرکت و زمان در فلسفه اسلامی. تهران: انتشارات حکمت، چاپ سوم، ۱۳۶۹ش.

ملایری، موسی و فاطمه مرتجی. «بررسی انتقادی جنس­انگاری جوهر در حکمت صدرایی». پژوهش­های هستی­شناختی. سال ششم، ش. 21 ( 1369): 57-72.

میرداماد، محمدباقر. ‏القبسات. به­کوشش مهدى محقق، سید على موسوى بهبهانى، پروفسور ایزوتسو، ابراهیم دیباجى. ‏تهران: ‏انتشارات دانشگاه تهران‏، چاپ دوم، 1367ش.

میرداماد، محمدباقر. ‏‏تقویم الایمان و شرحه کشف الحقائق. به­شرح السید احمد العلوى، مقدمه و تحقیق از على اوجبى‏‏. تهران:‏ موسسه مطالعات اسلامى،‏ 1376ش.‏

نراقى، ملامحمدمهدى. جامع السعادات. بیروت: انتشارات‏‏ اعلمى،‏ چاپ چهارم، بی­تا.

Transliterated  Bibliography

Qurān-i Karīm.

Akbarī, Riḍā. “Iṣālat Vujūd va Iṣālat Māhīyat; Muvājihah-yi Dū Masʾalah-yi Falsafī yā Dū Niẓām Falsafī?”. Ḥikmat Muʿāṣir, Pazhūhishgāh-i ʿUlum Insānī va Muṭāliʻāt Farhangī, yr. 4, no. 2 )2014/1392): 21-36.

Bahāyī, Muḥammad. Kashkūl. Translated and researched by ʿAzīz Allāh Kāsib. Tehran: Intishārāt-i Gulī, 1996/1374.

Bahmanyār ibn al-Marzbān. Abū al-Ḥasan. Taḥṣīl. Ed. Murtaḍā Muṭaharī. Tehran: Intishārāt-i University of Tehran, 1997/1375.

Fakhr al-Dīn Rāzī. al-Mabāḥith al-Mashriqīya fī ʻIlm al-Ilāhīyāt wa al-Ṭabīʾiyāt. Qum: Intishārāt-i Bīdār, 1991/1411.

Fārābī, Abū Naṣr. Taʿlīqāt fī al-Aʻmāl al-Falsafīyah. Beirut: Dār al-Manāhil, 1993/1413.

Ḥasanzādih Āmulī, Ḥasan. Itiḥād ʿĀqil bi Maʿqūl. Qum: Intishārāt-i Qiyām, 1997/1375.

Ibn Sīnā, Ḥusayn ibn ʻAbd Allāh. al-Taʿlīqāt.  researched by ʻAbd al-Raḥmān Badawī, Beirut: Maktab al-Iʻlām al-Islāmī, 1984/1404.

Ibn Sīnā. Ḥusayn ibn ʻAbd Allāh. al-Shifāʾ )al-Ṭabīʾiyāt(. researched by Saʿīd Zāyid. Qum: Maktaba Āyat Allāh al-Marʻashī, 1984/1404.

Javādī Āmūlī, ʿAbd Allāh. Raḥīq Makhtūm Sharḥ Ḥikmat Mutaʿāliyah. Tanẓīm va Tadvīn Ḥamīd Pārsānīyā. Qum: Markaz-i Nashr-i Asrāʾ, vol. 6, 1998/1376; vol. 12, 2014/1393.

Javādī Āmūlī, ʿAbd Allāh. Tafsīr Mawżūʿī Qurān-i Karīm. Qum: Markaz-i Nashr-i Asrāʾ. 1973/1352.

Khumaynī, Rūḥ Allāḥ. Chihil Ḥadīth. Qum: Mūʾassisah-yi Tanẓīm va Nashr-i Āsār-i  Imām, 1995/1373.

Kulīnī, Muḥammad ibn Yaʿqūb. al-Kāfī (T-al-Islāmīyya). researched by  ʻAlī Akbar Ghafārī  va Muḥammad Ākhūndī. Tehran: Dār al-Kutub al-Islāmīyya, Chāp-i Chāhārum, 1987/1407.

Majlisī, Muḥammad Bāqir. Biḥār al-Anwār al-Jāmiʻa li-Durar Akhbār al-Aʾimma al-Aṭhār. Beirut: Dār Iḥyāʾ al-Tūrāth al-ʻArabī. Chāp-i Duwwum, 1983/1403.

Malāyrī, Mūsā va Fāṭimah Murtajā. “Barrisī Intiqādī Jinsnigārī Javhar dar Hikmat Ṣadrāʾī”. Pazhūhish-hā-yi Hastīshinākhtī, yr. 6, no. 21 (1990/1369): 57-72.

Mīrdāmād. Muḥammad Bāqir. Al-Qabasāt. researched by Maḥdī Muḥaqqiq, Sayyid ʿAlī Mūsawī Bahbahānī, Purūfusūr Izutsu, Ibrāhīm Dībājī. Tehran Intishārāt-i University of Tehran, Chāp-i Duwwum, 1988/1367.

Mīrdāmād. Muḥammad Bāqir. Taqwīm al-Imān wa Sharḥuhu Kashf  al-Ḥaqāʾiq. Bi Sharḥ al-Sayyid Aḥmad al-ʿAlawī,. Muqaddamah va researched by ʿAlī Awjabī. Tehran: Mūʾassisa Muṭāliʻāt Islāmī, 1998/1376.

Muṭaharī,  Murtażā. Ḥarkat va Zamān dar Falsafah-yi Ialāmī. Tehran: Intishārāt-i Ḥikmat, Chāp-i Sivum, 1990/1369.

Narāqī, Mulā Muḥammad. Maḥdī Jāmiʿ al-Saʿādāt. Beirut: Intishārāt  Aʻlamī. Chāp-i Chāhārum.  s.d.

Qirāʾatī, Muḥsin. Tafsīr Nūr. Tehran: Markaz-i Farhangī Dars-hā-yi az Qurān. Chāp-i Yāzdahum, 2005/1383.

Qūshjī, ʻAlī ibn Muḥammad. Sharḥ Tajrīd al-ʿAqāʾid (Tajrīd al-Kalām). Qum: Intishārāt-i Bīdār, s.d.

Sabzavārī, Mulā Hādī. Asrār al-Ḥikam. Muqaddamah az Ṣadūqī va Taṣḥīḥ Karīm Fiyḍī.  Qum: Maṭbūʻāt Dīnī, 2005/1383.

Sabzavārī, Mulā Hādī. Sharḥ al-Manẓūmah. Bi Taṣḥīḥ va Taʿlīq Āyat Allāh Ḥasan Ḥasanzādih Āmulī, researched by Masʿūd Ṭālibī, Tehran: Nashr Nāb, 2001/1379.

Ṣadr al-Dīn Shīrāzī, Muḥammad ibn Ibrāhīm. al-Ḥikma al-Mutaʻālīya fī al-Asfār al-ʻAqlīya al-Arbaʻa. Beirut: Dār Iḥyāʾ al-Tūrāth al-ʻArabī, 1981/1401-1990/1410.

Ṣadr al-Dīn Shīrāzī, Muḥammad ibn Ibrāhīm. al-Mabdaʾ wa al-Maʻād. Ed.Sayyid Jalāl al-Dīn Āshtīyānī. Tehran: Anjuman Ḥikmat va Falsafah-yi Irān, 1976/1354.

Ṣadr al-Dīn Shīrāzī, Muḥammad ibn Ibrāhīm. al-Mashāʿir. researched by Henry Corbin. Tehran: Kitābkhānah-yi Ṭahūrī. Chāp Duwum, 1984/1363.

Ṣadr al-Dīn Shīrāzī, Muḥammad ibn Ibrāhīm. al-Shawāhid al-Rubūbīyah fī Manāhij al-Sulūkīyah. Ed. Sayyid Jalāl al-Dīn Āshtīyānī. Mashhad: al-Markaz al-Jāmiʿī li-l-Nashr, Chāp-i Duwwum, 1982/1360.

Ṣadr al-Dīn Shīrāzī, Muḥammad ibn Ibrāhīm. Mafātīḥ al-Ghayb. Muqaddamah Muḥammad Khvājavī. Beirut: Mūʾassisa al-Tārīkh al-ʻArabī, 1998/1419.

Ṣadr al-Dīn Shīrāzī, Muḥammad ibn Ibrāhīm. Sharḥ Uṣūl al-Kāfī (Ṣadrā). Ed. Muḥammad Khvājavī. Tehran: Mūʾassisah-yi Muṭāliʿāt  va Taḥqīqāt Farhangī, 2005/1383.

Ṭabarsī. Faḍl ibn Ḥasan. Majmaʻ al-Bayān fī Tafsīr al-Qurān. researched by Muḥammad Javād Balāghī. Tehran: Intishārāt-i Nāṣir Khusrū. Chāp-i Sivum. 1994/1372.

Ṭūsī, Khwājah Naṣīr al-Dīn. Kashf al-Murād fī Sharḥ Tajrīd al-Iʿtiqād. Bi Sharḥ ʿAllāmah Ḥillī. Qum: Intishārāt-i Shakūrī, 1989/1367.

Ṭūsī, Khwājah Naṣīr al-Dīn. Sharḥ al-Ishārāt wa al-Tanbīhāt li-l-Muḥaqiq al-Ṭūsī. Qum: Nashr al-Balāghah, 1997/1375.