سنتزپژوهی اثرات بوم‌شناختی، اقتصادی و اجتماعی طرح‌های انتقال آب

فصلنامه آب و توسعه پایدار

مقاله 3، دوره 11، شماره 3 - شماره پیاپی 33، آذر 1403، صفحه 1-16   

نوع مقاله: پژوهشی کاربردی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jwsd.v11i3.2408-1358

نویسندگان

امیرعلی برومند^* ؛ سعید کریمی

گروه برنامه‌ریزی، مدیریت و آموزش محیط‌زیست، دانشکده تحصیلات تکمیلی محیط‌زیست، دانشگاه تهران، تهران، ایران

چکیده

مرور درس‌آموخته‌های حاصل از مطالعات راهبردهای «نرم» و «سخت» مدیریت منابع آبی از مهمترین کارویژه‌های محیط‌ پژوهان به‏ شمار می‌رود. پژوهش حاضر با رویکرد کیفی مبتنی بر پارادایم تفسیرگرایی اجتماعی، با استفاده از روش «سنتزپژوهی» اثرات بوم‌شناختی، اقتصادی و اجتماعی اجرای طرح‌های انتقال آب را بررسی نمود. جامعه مورد مطالعه، پژوهش‌های ارزیابی اثرات طرح‌های انتقال آب در ایران و جهان به زبان‌های فارسی و انگلیسی در دو دهه قبل بود که نمونه‌گیری از آن با در نظر گرفتن دو معیار کلیدی «حداکثر تنوع» و «رسیدن به نقطه اشباع نظری» در کنار اعمال محدودیت‌هایی نظیر سال انتشار، اشاره دقیق به موضوع در عنوان، چکیده و یا واژگان کلیدی، کیفیت تحقیق و مرتبط‌ بودن، 59 مقاله تعیین شد. سپس متن مقالات به دقت بررسی و در سه مرحله کدگذاری شد. یافته‌های پژوهش نشان داد مهمترین تاثیرات بوم‌شناختی این طرح‌ها عبارتند از «خشک شدن چشمه‌ها و نابودی دریاچه‌ها»، «افت تراز آب زیرزمینی و تشدید فرونشست زمین» و «کاهش پتانسیل سرزمین برای فعالیت‌های کشاورزی». مهمترین تاثیرات اجتماعی این طرح‌ها «افزایش اضطراب اجتماعی»، «کاهش امنیت اجتماعی»، «تضعیف شبکه‌های اجتماعی»، «افزایش مهاجرت به کلانشهرها» و «اعتمادزدایی نسبت به مسئولان» است. همچنین مهمترین تاثیرات اقتصادی این طرح‌ها عبارتند از «افزایش خسارت‌های اقتصادی ناشی از تخریب منابع طبیعی و محیط‌‏زیست»، «کاهش رفاه اقتصادی روستاییان» و «کاهش ظرفیت دامپروری». برای اعتبارسنجی یافته‌ها، از نقل قول‌های مستقیم متن مقالات برگزیده استفاده شد. در مرحله آخر، کدهای محوری و گزینشی منجر به ارائه‌ طرح‌واره‌ مفهومی پژوهش حاضر شد و مدل مفهومی نهایی از سوی 4 خبره بازبینی و پس از اصلاح، نهایی‌سازی شد.

کلیدواژه‌ها

ارزیابی اثرات توسعه؛ انتقال آب بین‌حوزه‌ای؛ مدیریت پایدار منابع آب؛ توسعه پایدار منطقه‌ای

مراجع

امامی، سید نعیم. (1391). چالش‌های زمین‌شناختی پروژه‏های انتقال آب بین حوضه‌ای (مطالعه موردی: طرح انتقال آب بهشت‌آباد به فلات مرکزی)، همایش ملی انتقال آب بین‌حوضه‌ای (چالش‌ها و فرصت‌ها). دانشگاه آزاد اسلامی واحد شهرکرد،  شهرکرد، ایران.
امیرنژاد، حمید، حسینی، ساره، و صابری، مصطفی. (1399). بررسی پیامدهای مثبت و منفی طرح‌های انتقال آب بین حوضه‌ای. پ‍‍ژوهشنامه مدیریت حوزه آبخیز، ۱۱(۲۲)، ۲۷۲-۲۶۳. doi:10.52547/jwmr.11.22.263 
آتشخوار، فاطمه، زمانی، عفت، و پورعبداﷲ، ناهید. (1391). وضعیت ناپایدار آبخوان‌های مسیر انتقال آب و متأثر از عواقـب تونل بهشت آباد. همایش ملی انتقال آب بین حوضه‌ای(چالش‌هـا و فرصـت‌هـا). دانشگاه آزاد اسلامی واحد شهرکرد، شهرکرد، ایران.
بهرامی، رحمت الله، سپری، و محمدفرید. (1400). بررسی اثرات اقتصادی-اجتماعی و محیط‌زیستی خشکسالی بر مناطق روستایی استان کردستان. روستا و توسعه، 24(1)، 173-194. doi: 10.30490/rvt.2021.341691.1194
پوراقبالی، میلاد، شمس، علی، و قیدی، احمد. (1399). سنجش پیامدهای خشکسالی و تأثیر آنها بر نیت مهاجرت جوانان روستایی شهرستان همدان. روستا و توسعه، 23(3)، 51-77. doi: 10.30490/rvt.2020.253815.0
تیموری یگانه، مریم. (1401). مروری بر طرح‏‌های انتقال آب بین حوضه‌‏ای در جهان و تأثیر آن بر عوامل محیط‏زیستی، اقتصادی و اجتماعی. آب و توسعه پایدار، 9(2)، 57-68. doi: 10.22067/jwsd.v9i2.2202.1121
جعفری آزاد، امیر، میرزایی، خلیل، و سیف‌اللهی، سیف اله. (1402). پیامدهای اجتماعی طرح‌های توسعه و انتقال آب با تاکید بر مفهوم عدالت (مطالعه موردی استان چهارمحال و بختیاری). مطالعات سیاسی-اجتماعی تاریخ معاصر ایران، 2(4)، 202-225. doi: 10.61838/kman.jspsich.2.4.10
خلیلی، کیوان، احمدی، فرشاد، فروزنده، ایمان و بهمنش، جواد. (1391).  نقـش تغییر اقلـیم بـر انتقـال آب بـین حوضـه‌ای (مطالعه موردی حوضه زاب و دریاچه ارومیه). همایش ملی انتقال آب بین حوضه‌ای (چالش‌ها و فرصت‌ها). دانشگاه آزاد اسلامی واحد شهرکرد، شهرکرد، ایران.
خنیفر، حسین، و مسلمی، ناهید. (1402). کتاب اصول و مبانی روش‌های پژوهش کیفی، حمیدرضا یزدانی (ویراستار)، جلد 1. انتشارات نگاه دانش. تهران، ایران.
داودی، محمود، و نبیونی، سیروس. (1399). تاثیر سدسازی بر تداوم و بزرگی خشکسالی‌ (نمونه موردی: رود کرخه. مطالعات جغرافیایی نواحی ساحلی، 1(3)، 99-118.  doi: 10.22124/gscaj.2021.17642.1057
رجا، امید، و پارسی نژاد، مسعود. (1399). نگرش همه ‏جانبه بر انتقال آب بین‌حوضه‌‏ای. مجله پژوهش‌های راهبردی در علوم کشاورزی و منابع طبیعی، 5(2)، 152-165. doi: 10.22047/srjasnr.2020.113096
سجادی، سیدفرزاد، بادسار، محمد، و مجردی، غلامرضا. (1397).نقش اقدامات پدافندی در مدیریت بحران منابع طبیعی (مورد مطالعه: غرب استان کردستان). تحقیقات مرتع و بیابان ایران، 3(25)،489-499. doi.org/10.22092/ijrdr.2018.117792
سلطانی، ناصر، موسوی، میرنجف، و احمد اقبال، گلاویژ. (1395). ارزیابی پیامدهای احتمالی انتقال آب حوضه زاب به دریاچه ارومیه. جغرافیا و پایداری محیط، 6(2)، 35-51. https://ges.razi.ac.ir/article_586.html?lang=fa 
صادقی، سیدحمیدرضا، کاظمی کیا، سمیه، خیرفام، حسین، و حزباوی، زینب. (1395). تجارب و پیامدهای انتقال ‌آب بین‌حوضه‌ای در جهان. تحقیقات منابع آب ایران، 12(2)، 120-140. https://www.iwrr.ir/article_14563.html 
غنیان، منصور، هاشمی نژاد، آذر، مهراب قوچانی، امید، بخشی، آزاده، و یوسفی حاجیوند، رقیه. (1396). تبیین رفتار سازشی بهره برداران حوضه ی تالاب شادگان در برابر اثرات خشکسالی:کاربست نظریه آسیب پذیری. فصلنامه علوم محیطی، 15(2)، 1-20. https://envs.sbu.ac.ir/article_97824.html 
فریادی، مسعود. (1397). انتقال میان حوضه‏ای آب: مبانی و چالش‌‏های حقوقی. پژوهش حقوق عمومی، 20(61)، 121-150. doi: 10.22054/qjpl.2019.20557.1483
قنبری، یوسف. (1392). بررسی و شناسایی اثرات خشکسالی بر خانوارهای روستایی شهرستان سمیرم: مطالعه موردی روستای سیور. روستا و توسعه، 16(4)، 55-76. doi: 10.30490/rvt.2018.59379
قنبری، سیروس، و بیاد، حبیب الله. (1395). تحلیل پیامدهای اقتصادی و اجتماعی خشکسالی‌های اخیر بر کشاورزی مناطق روستایی (مطالعه موردی: روستاهای دهستان اسماعیلی سفلی شهرستان جیرفت). مطالعات جغرافیایی مناطق خشک، ۶ (۲۳)، ۶۴-۸۱. https://jargs.hsu.ac.ir/article_161410.html 
قنواتی، عزت الله، خضری، سعید، و طالب پور، داوود. (1394). ارزیابی اثرات انتقال آب بین حوضه‌ای بر مخازن آب زیرزمینی و نشست زمین (مطالعه موردی: انتقال آب رودخانه زاب به دریاچه ارومیه). پژوهش‌های ژئومورفولوژی کمّی، 4(2)، 29-44. doi: 20.1001.1.22519424.1394.4.2.3.8
کارآموز، محمد، مجاهدی، سیدعلی، و احمدی، آزاده. (1386).ارزیابی اقتصادی و تعیین سیاست‌های بهره‌برداری انتقال آب بین حوزه‌ای. تحقیقات منابع آب ایران، 3(2)، 10-25. https://www.iwrr.ir/article_15526.html 
کاویانی، حسن، و نصر، نسرین. (1397). عوامل مؤثر بر اثربخشی آموزش محیط زیست در ایران؛ سنتزپژوهی یافته‌ها. فصلنامه مطالعات میان‌رشته‌ای در علوم انسانی، 10(4)، 109-141. doi: 10.22035/isih.2018.289 
کریمی، صفورا. (1397). تحلیل اثرات اقتصادی و اجتماعی خشکسالی بر جوامع روستایی شهرستان سمنان. روستا و توسعه، 21(3)، 75-95. doi: 10.30490/rvt.2018.81728
کشاورز، مرضیه، کرمی، عزت الله، و لهسایی زاده، عبدالعلی. (1392). عوامل اثرگذار بر مهاجرت روستایی ناشی از خشکسالی: یک مطالعه موردی در استان فارس. روستا و توسعه، 16(1)، 113-127. doi: 10.30490/rvt.2018.59100
کلاهی، مهدی. (1400). گروداران منابع طبیعی. آب و توسعه پایدار، 8(1)، 19-30.  doi: 10.22067/jwsd.v8i1.88313
گل‌وردی، مهدی. (1396). تاب‌آوری ملی مروری بر ادبیات تحقیق. فصلنامه مطالعات راهبردی و سیاست‌گذاری عمومی، 25(7)، 293-310. https://sspp.iranjournals.ir/article_29737.html 
مالکی شهرکی، نگار، و ربیعیان، سیده آذر. (1402). رویکرد حقوق محیط‌زیست در طرح انتقال آب بهشت‌آباد. فصلنامه علمی آراء، 6(13)، 55-74. https://ara.adlesfahan.ir/article_711453.html 
مرتضایی فریزهندی، قاسم، لطفی مغانجوقی، جعفر، خلیقی سیگارودی، شهرام، محسنی ساروی، محسن، و نظری سامانی، علی اکبر. (1399). تحلیل و بررسی شاخص‌های خشکسالی هیدرولوژیکی استان کردستان. مهندسی و مدیریت آبخیز، 12(2)، 441-453. doi: 10.22092/ijwmse.2019.123305.1566
مرید سادات، محمد، صمدی بروجنی، حسین، طاهری سودجانی، هاجر، و پولادگر، محسن. (1390). الزامات توسعه پایدار در طرح‏های انتقال آب بین حوضه‌ای (مطالعه موردی: انتقال آب بهشت آباد به فـلات مرکـزی ایران). یازدهمین سـمینارسراسری آبیاری و کاهش تبخیر. دانشگاه شهید باهنر، کرمان، ایران. 
مهری، سونیا، حاجی، خدیجه، علیزاده، وریا، و مصطفی‌زاده، رئوف. (1396). ارزیابی تغییرات مکانی شدت دوره‌های خشکسالی هواشناسی در مقیاس‌های زمانی متفاوت در استان کردستان. فصلنامه اطلاعات جغرافیایی سپهر، 26(102)، 151-162.  doi: 10.22131/sepehr.2017.27464
نادری، لادن، و کرمی دهکردی، اسماعیل. (1397). دیدگاه خانوارهای محلی پیرامون پیامدهای اجتماعی احداث سد بهشت‌آباد در حوزه مبدأ. پژوهش‌های روستائی، 9(4)، 628-645. doi: 10.22059/jrur.2018.233979.1113
وصال، محمد، و تجریشی، محمدسعید. 1398. اثرات اقتصادی سدسازی در ایران. تحقیقات منابع آب ایران، 15(1)، 247-256. doi: 20.1001.1.17352347.1398.15.1.18.5
Adams, M. (2020). Anthropocene psychology: Being human in a more-than-human world. Routledge. New York, USA.‏ doi: 10.4324/9780203703694
Bahadur, A., Lovell, E., Wilkinson, E., & Tanner, T. (2015). Resilience in the Sdgs: Developing an Indicator for Target 1.5 that is fit for Purpose, Overseas Development Institute, IDA IRLAND, 1(1), 1-7. https://odi.org/en/publications/resilience-in-the-sdgs-developing-an-indicator-for-target-15-that-is-fit-for-purpose/ Last access: 10 December 2024.
Barnwell, G., Stroud, L., & Watson, M. (2020). Critical reflections from South Africa: Using the Power Threat Meaning Famework to place climate-related distress in its socio-political context. Clinical Psychology Forum. 1(332), 7-15. doi: 10.53841/bpscpf.2020.1.332.7
Baruch, Y., Grimland, S., & Vigoda-Gadot, E. (2014). Professional vitality and career success: Mediation, age and outcomes, European Management Journal, 32(3), 518-527. doi: 10.1016/j.emj.2013.06.004
Berry, H. L., Waite, T. D., Dear, K. B., Capon, A. G., & Murray, V. (2018). The case for systems thinking about climate change and mental health. Nature Climate Change, 8(4), 282-290.‏ doi: 10.1038/s41558-018-0102-4
Cabell, J. F., & Oelofse, M. (2012). An indicator framework for assessing agroecosystem resilience, Ecology and Society, 17(1), 18. doi: 10.5751/ES-04666-170118
Canetti, D., Waismel-Manor, I., Cohen, N., & Rapaport, C. (2014). What Does National Resilience Mean in a democracy?, Evidence from the United States and.Israel. Armed Forces & Society, 40(3), 504-520.
Chen, Y. H. (2004). Analysis on advantages and disadvantages of large scale, long distance and transbasin diversion. Water Resour Prot, 59(2), 48-50.‏ doi: 10.1007/s00704-024-05126-
y·Davies, B. R., Thoms, M., & Meador, M. (1992). An assessment of the ecological impacts of inter‐basin water transfers, and their threats to river basin integrity and conservation. Aquatic conservation: Marine and freshwater ecosystems, 2(4), 325-349.‏ doi: 10.1002/aqc.3270020404
Doherty, T. J. (2018). Individual impacts and resilience. In Psychology and Climate Change (245-266). Academic Press.‏ doi: 10.1016/B978-0-12-813130-5.00010-2
Gulati, A., & Banerjee, P. (2016). Emerging water crisis in India: key issues and way forward. Indian Journal of Economics, 96, 681-704.‏ 
Gupta, J., & van der Zaag, P. (2008). Interbasin water transfers and integrated water resources management: Where engineering, science and politics interlock. Physics and Chemistry of the Earth, Parts A/B/C, 33(1-2), 28-40.‏ doi: 10.1016/j.pce.2007.04.003
Haltinner, K., & Sarathchandra, D. (2018). Climate change skepticism as a psychological coping strategy. Sociology Compass, 12(6), e12586.‏ doi: 10.1111/soc4.12586
Hart, A., Blincow, D., & Thomas, H. (2007). Resilient therepy: working withchildren and families. Hove, East Sussex: Rutledge, 4, London, England. doi: 10.4324/9780203946893
Hrabok, M., Delorme, A., & Agyapong, V. I. (2020). Threats to mental health and well-being associated with climate change. Journal of Anxiety Disorders, 76, 102295.‏ doi: 10.1016/j.janxdis.2020.102295
Jylhä, K. M. (2018). Denial versus reality of climate change. Encyclopedia of the Anthropocene; DellaSala, DA, Goldstein, MI, Eds, Elsevier, 487-492.‏ doi: 10.1016/B978-0-12-809665-9.09762-7
Kark, R., & Carmeli, A. (2009). Alive and creating: The mediating role of vitality and aliveness in the relationship between psychological safety and creative work involvement. Journal of Organizational Behavior, 30 (6), Wiley Online Library, 785-804. doi: 10.1002/job.571
Khaneiki, M. L., & Al-Ghafri, A. S. (2022). The circle of water justice in the history of Iran. Water Security, 16, 100122.‏ doi: 10.1016/j.wasec.2022.100122
Knapp, K.C., Weinberg, M., Howitt, R. & Posnikoff, J. F. (2003). Water transfers, agriculture, and groundwater management: a dynamic economic analysis. Journal of Environmental Management, 67, 291–301. doi: 10.1016/s0301-4797(02)00162-7
Lansheng, W., & Christian, M. (1999). a study on the environmental geology of the Middle Route Project of the South–North water transfer, Journal of Engineering Geology. 51, 153–165.  doi: 10.1016/S0013-7952(98)00043-X]
Ling, T. (2022). A Global Study About Water Crisis. In 2021 International Conference on Social Development and Media Communication (SDMC 2021). Atlantis Press.‏ doi: 10.2991/assehr.k.220105.148
Liu, J., Zang, C., Tian, S., Liu, J., Yang, H., Jia, S., Liangzhi, f., Bo Liu, a., & Zhang, M. (2013). Water conservancy projects in China: Achievements, challenges and way forward. Global Environmental Change, 23(3), 633-643.‏ doi: 10.1016/j.gloenvcha.2013.02.002
Lloret, F., Keeling, E.G., & Sala, A, (2011). Components of tree resilience: effects of successive low-growth episodes in old ponderosa pine forests, Oikos, 120, Wiley Online Library, 1909–1920. doi: 10.1111/j.1600-0706.2011.19372
xLocatelli, G., Mancini, M., & Romano, E. (2014). Systems engineering to improve the governance in complex project environments. International Journal of Project Management, 32(8), 1395-1410.‏ doi: 10.1016/j.ijproman.2013.10.007
Ministry of Water Resources of China. (2022). Inter-basin Water Transfer. Report on Yangtze River Rehabilitation and Protection 2019, Springer, Singapore, 101-117.‏ doi: 10.1007/978-981-16-4927-1_9
Peng, Z., Yin, J., Zhang, L., Zhao, J., Liang, Y., & Wang, H. (2020). Assessment of the socio-economic impact of a water diversion project for a water-receiving area. Polish Journal of Environmental Studies, 29(2), 1771-1784.‏ doi: 10.15244/pjoes/109026
Pozdnyakov, D. V., Korosov, A. A., Petrova, N. A., & Grassl, H. (2013). Multi-year satellite observations of Lake Ladoga's biogeochemical dynamics in relation to the lake's trophic status. Journal of Great Lakes Research, 39, 34-45.‏ doi: 10.1016/j.jglr.2013.05.002
Shao, X., Wang, H., & Wang, Z. (2003). Interbasin transfer projects and their implications: A China case study. International Journal of River Basin Management, 1(1), 5–14. doi: 10.1080/15715124.2003.9635187
Sible, E., Cooper, A., Malki, K., Bruder, K., Watkins, S. C., Fofanov, Y., & Putonti, C. (2015). Survey of viral populations within Lake Michigan nearshore waters at four Chicago area beaches. Data in brief, 5, 9-12.‏ doi: 10.1016/j.dib.2015.08.001
Szoenyi, M., Nash, D., Burer, M., Keating, A., McQuistan, C., & Campbell, K. (2016). Risk Nexus: Measuring flood resilience our approach, Zurich, Switzerland: Zurich Insurance Group, 1-12. https://previous.iiasa.ac.at/web/home/research/researchPrograms/RISK/Zurich_Flood_Resilience_Measurement_Paper_Feb_2016.pdf Last access: 10 December 2024.
Van Steenbergen, F., & Oliemans, W. (2002). A review of policies in groundwater management in Pakistan 1950–2000. Water policy, 4(4), 323-344.‏ doi: 10.1016/S1366-7017(02)00006-5
Zakeri, M. A., Mirnia, S. K., & Moradi, H. (2022). Assessment of water security in the large watersheds of Iran. Environmental Science & Policy, 127(1), 31-37. doi: 10.1016/j.envsci.2021.10.009‏
Zhao, X., Barlow, J., Taylor, B. L., Pitman, R. L., Wang, K., Wei, Z., T, B. S., T, S. T., Akamatsu, T, R. R., R. & Wang, D. (2008). Abundance and conservation status of the Yangtze finless porpoise in the Yangtze River, China. Biological Conservation, Publications, Agencies and Staff of the U.S. Department of Commerce. 141(12), 3006-3018.‏ http://digitalcommons.unl.edu/usdeptcommercepub/505
Zhao, Z. Y., Zuo, J., & Zillante, G. (2017). Transformation of water resource management: a case study of the South-to-North Water Diversion project. Journal of Cleaner Production, 163, 136-145.‏ doi: 10.1016/j.jclepro.2015.08.066
Zhuang, W. (2016). Eco-environmental impact of inter-basin water transfer projects: a review. Environmental Science and Pollution Research, 23(13), 12867-12879.‏ doi: 10.1007/s11356-016-6854-3