مرزبان بن رستم: شخصیتی خیالی یا تاریخی؟ (نگاهی به نقد و نظرهای پیرامونِ نویسندۀ مرزبان‌نامه)

جستارهای نوین ادبی

مقاله 2، دوره 57، شماره 3 - شماره پیاپی 226، دی 1403، صفحه 47-25   

نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jls.2024.86220.1538

نویسندگان

یعقوب فولادی^{* 1}؛ محمّد بارانی²؛ مریم خلیلیِ جهانتیغ³

¹دانش‌آموختة دکتری زبان و ادبیاتِ فارسیِ دانشگاه سیستان و بلوچستان، زاهدان، ایران.

²دانشیارِ بازنشستة گروهِ زبان و ادبیاتِ فارسیِ دانشگاهِ سیستان و بلوچستان، زاهدان، ایران.

³استادِ بازنشستة گروهِ زبان و ادبیاتِ فارسیِ دانشگاهِ سیستان و بلوچستان، زاهدان، ایران.

چکیده

مرزبان‌نامه از جملۀ آثارِ مهمِ نثرِ مصنوع است که اسپهبَد مرزبان بنِ رستم بنِ شَروین از فرمانروایانِ آلِ باوند در اواخرِ قرنِ چهارمِ هجری آن را نوشته است. به این دلیل که در قابوس‌نامه و تاریخِ طبرستان مرزبان بنِ رستمِ بنِ شَروین نویسندۀ مرزبان‌نامه معرفی شده؛ ولی در مرزبان‌نامۀ تحریرِ وراوینی نویسندۀ آن مرزبان بنِ شَروین آمده است و از طرفِ دیگر نسب‌نامۀ آلِ باوند و احوالِ مرزبان بنِ رستم / شَروین در تاریخ‌ها و تذکره‌ها به‌روشنی نیامده است؛ در بینِ پژوهشگران بحثِ درازدامنی در خصوصِ نویسندۀ مرزبان‌نامه وجود دارد. گروهی بر این باورند که مرزبان بنِ رستم نویسندۀ کتاب است و گروهی دیگر مرزبان بنِ شَروین را نویسندۀ آن می‌دانند. حتّی برخی نویسنده و مترجمِ مرزبان‌نامه را برساخته و جعلی دانسته‌اند. فارغ از اینها، دیدگاه‌های متفاوتی نیز در موردِ زبانِ نخستینِ اثر مبنی بر اینکه طبری یا فارسی دری بوده است، می‌بینیم. پژوهشِ حاضر پس از بررسی دیدگاه‌های گوناگون و بحث در این مورد، نشان می‌دهد احتمالاً مرزبان بنِ رستم بنِ شَروین این کتاب را که دویست سال پیش از او مرزبان پسر شَروین بن سهراب (پنجمین فرمانروای کیوسیانِ آلِ باوند) به زبانِ طبری نوشته بوده، به فارسی دری ساده برگردانده و دویست سال پس از وی سعدالدّینِ وراوینی آن را به فارسی دری مصنوع تحریر کرده است.

کلیدواژه‌ها

مرزبان‌نامه؛ آلِ باوند؛ مرزبان بنِ رستم؛ مرزبان بنِ شَروین

مراجع

ابنِ اسفندیار، ب. (1389). تاریخِ طبرستان، تصحیحِ عباس اقبال آشتیانی. اساطیر.

اِته، ه. (2536). تاریخِ ادبیاتِ فارسی. ترجمۀ صادق رضازادۀ شفق. بنگاهِ ترجمه و نشرِ کتاب.

افراسیابی، غ. (1382). نکته‌هایی تازه پیرامونِ تألیف، ترجمه و تحریرِ روضه‌العقولِ محمّد غازی مَلَطَیوی و مرزبان‌نامۀ سعدالدّین وراوینی. آینۀ میراث، ۱(21)، ۵-۳۱.

بررزگر، ا. (1380). تاریخِ تبرستان (جلدِ سوم: دانشورانِ تپوری). تصحیح و پژوهشِ محمّد شکری فومنی. رسانش.

برُون، ا. (1335). تاریخِ ادبی ایران. ج. ۱. ترجمه و تحشیه و تعلیق از علی پاشا صالح. ابن سینا.

بهار، م. (1373). سبک‌شناسی (تاریخ تطور نثر فارسی). ج. 3. امیرکبیر.

بیرونی، ا. (1398). آثارالباقیه: از مردمانِ گذشته. ترجمه و تعلیق پرویز سپیتمان (اذکایی). علمی.

پورعظیمی، س.، و منصوری، م. (1402). گزارش کهن­ترین دستنویس مرزبان­نامه. جستارهای نوین ادبی، ۵۶(۳)، ۲۵-۵۸. http://doi.org/10.22067/jls.2023.83896.1483

خطیب رهبر، خ. (1389)، پیشگفتارِ مرزبان‌نامه. صفی‌علیشاه.

دهخدا، ع. (1373). لغتنامه. ج. ۱۲. انتشارات دانشگاه تهران.

رازپوش، ش. (1375). باوندیان. در دانشنامۀ جهانِ اسلام (زیرِ نظرِ محمّدکاظم موسوی بجنوردی، ج. ۲، صص. ۱۲۰‑‏۱۳۲). مرکزِ دایره‌المعارفِ بزرگِ اسلامی.

رضایی، م. (1389). مرزبان‌نامه یادگاری از ایرانِ ساسانی. پژوهشنامۀ زبان و ادب فارسی (گوهرِ گویا)، ۴(۱)، ۴۷-۶۸.

روشن، م. (1376). مقدمۀ مرزبان‌نامه. اساطیر.

ریپکا، ی.، و دیگران. (1381). تاریخِ ادبیاتِ ایران (از دورانِ باستان تا قاجاریه). ترجمۀ عیسی شهابی. علمی و فرهنگی.

زرقانی، م. (1390). تاریخِ ادبی ایران و قلمرو زبانِ فارسی: تطور و دگردیسی ژانرها تا میانۀ سدۀ پنجم. سخن.

زرّین‌کوب، ع. (1384). تاریخِ مردمِ ایران. ج 2: از پایانِ ساسانیان تا پایانِ آلِ بویه. امیرکبیر.

سپیتمان (اذکایی)، پ. (1398). تعلیقاتِ آثارالباقیه: از مردمانِ گذشته. ترجمه و تعلیق پرویز سپیتمان (اذکایی). علمی.

سجّادی، ص. (1376). آلِ باوند. در دایره‌المعارفِ بزرگ اسلامی (زیرِ نظرِ محمّدکاظم موسوی بجنوردی، ج. ۱). مرکزِ دایرة‌المعارفِ بزرگِ اسلامی.

صفا، ذ. (1369). تاریخ ادبیات در ایران، ج. 1. فردوس.

صفا، ذ. (1369). تاریخ ادبیات در ایران، ج. 2. فردوس.

عنصرالمعالی، ک. (1385). قابوس­نامه. به اهتمام و تصحیحِ غلامحسین یوسفی. علمی و فرهنگی.

فولادی، ی.، بارانی، م.، و خلیلی جهانتیغ، م. (1399، الف). مسئلۀ دیوِ گاوپای و دانای دینی مرزبان‌نامه. جُستارهای نوینِ ادبی، ۵۳(۲)، ۶۹-۸۴. http://doi.org/10.22067/jls.v53i3.87343

فولادی، ی.، بارانی، م.، و خلیلی جهانتیغ، م. (1399، ب). مقایسۀ ساختارِ مرزبان­نامه و کلیله­ودمنه (با تکیه بر نمودِ اندیشۀ هند و ایرانِ باستان). مطالعاتِ شبه قاره، ۱۲(38)، ۱۷۷-۱۹۴.http://doi.org/10.22111/jsr.2020.5243

فولادی، ی. (1401). یکی نامه بود از گَهِ باستان (بررسی روایت­های ملّیِ مرزبان‌نامه). پاژ، ۲۲(46)، ۸-۲۴.

قزوینی، م. (1363). مقدمۀ مرزبان­نامه. اصلاح و ترجمۀ سعدالدینِ وراوینی، به تصحیح و تحشیۀ محمّدبن عبدالوهّاب قزوینی. کتابفروشی فروغی.

کریستن‌سن، آ. (1382). ایران در زمانِ ساسانیان. ترجمۀ غلامرضا رشید یاسمی. ساحل.

مجتبایی، ف. (1390). چند نکته دربارۀ مرزبان‌نامه: مصنّف و زبانِ اصلی آن. نامۀ پژوهشی ادبیات و عرفان، ۱۱(۳۳)، ۱۷۷‑‏۱۸۸.

مجتبایی، ف. (1393). مقدمۀ مرزبان­نامۀ بزرگ (روضه­الغقول). خوارزمی.

مجتبایی، ف. (1396). مرزبان‌نامه. در دانشنامۀ زبان و ادبِ فارسی (به سرپرستی اسماعیل سعادت، ج. 5، صص. ۸۱۵-‍‏۸۱۸). فرهنگستانِ زبان و ادبِ فارسی.

مرزبان­بنِ رستم­بنِ شروین. (1389). مرزبان­نامه. اصلاح و تحریرِ سعدالدّینِ وراوینی، به کوششِ خلیل خطیب رهبر. صفی‌علیشاه.

مرعشی، ظ. (1345). تاریخِ طبرستان و رویان و مازندران. مقدمۀ محمّدجواد مشکور، به کوششِ محمّدحسین تسبیحی. مؤسسۀ مطبوعاتی شرق.

مصاحب، غ. (1381). دایره‌المعارفِ فارسی. ج. ۱. امیرکبیر.

معین، م. (1324). یوشت فریان و مرزبان‌نامه. مجلس.

مَلَطیوی، م. (1393). مرزبان­نامۀ بزرگ (روضة­الغقول). به تصحیحِ فتح‌اللّٰه مجتبایی و غلامعلی آریا. خوارزمی.

نظامی عروضی سمرقندی، ا. (1331). چهار مقاله. به تصحیح و اهتمامِ محمّد قزوینی و به کوششِ محمّد معین. ارمغان.

نظری، ج. (1379). اصلِ مرزبان‌نامه و مؤلفِ آن. مجلۀ علومِ انسانی دانشگاهِ سیستان و بلوچستان، ۶(۱۱)، ۱۷۳-۱۸۲.

نفیسی، س. (1363). تاریخِ نظم و نثر در ایران و در زبانِ فارسی، ج. 1. فروغی.

نوری خوش‌رودباری، م.، و جعفری، س. (1399). جستاری در شناختِ مؤلفِ راستینِ مرزبان‌نامۀ تبری. تاریخِ ادبیات، ۱۳(۱)، ۱۸۹-۲۰۱. http://doi.org/10.48308/hlit.2020.98955