مفهومِ قیامت و قائم در اندیشۀ اسماعیلیه و بازتاب آن در دیوان قائمیات

جستارهای نوین ادبی

مقاله 3، دوره 57، شماره 3 - شماره پیاپی 226، دی 1403، صفحه 76-49   

نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jls.2024.88240.1591

نویسندگان

ریم فطوم¹؛ منصور پیرانی^{* 2}

¹دانشجوی دوره دکترای زبان و ادبیات فارسی دانشکده ادبیات و علوم انسانی، گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه شهید بهشتی. تهران. ایران.

²استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه شهید بهشتی. تهران. ایران.

چکیده

قیامت و قائم از مفاهیم اصطلاحی هستند که در قاموس فِرَق مختلف کاربرد دارند؛ اما هر فرقه‌ای، متناسب با اصول اعتقادی و فضای فکری خویش تعریف و تفسیری از این مفاهیم دارد. دیوان قائمیات از معدود آثار باقیمانده از اسماعیلیان دوران الموت (483-654 هـ.ق) است که تاکنون به دلایلی ازجمله تعصبات مذهبی، پنهان و دور از دسترس نگه داشته شده بود. در این دیوان موضوعات و مفاهیمی مانند: تأویل، توحید، رؤیت، قیاس، ظاهر، باطن، معاد و… مطرح است، این مفاهیم عموماً بر محور اصلی دیوان یعنی قائم و قیامت متمرکز است. قیامتی که با پشتوانه متکلمین اسماعیلی در سدۀ ششم (دوره الموت) مطرح شد و حسن محمود کاتب هم در دیوان قائمیات خود آن را بازتابِ می‌دهد. معرفی این اثرِ نویافته و شناخت جنبه‌ها و ابعاد دیگری از این جریان فکری از اهداف و اهمیت این پژوهش است. پرسش اصلی مقاله این است: قیامت و قائم در اندیشه اسماعیلیه چه مفهومی دارد؟ و تفاوت و تمایز آن با دیگر فِرق کلامی چیست؟ و چه مبنایی دارد؟ در این مقاله ضمن طرح مفهوم قیامت و قائم در اندیشه اسماعیلیه، معانی خاص و مفاهیم مرتبط با اصطلاح قیامت در بازه زمانی الموت و پس از آن مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. با نگاه به اشعار حسن محمود کاتب در دیوان قائمیات معلوم می‌شود نگاه اسماعیلیه به قیامت و قائم (امام) با قرائت دیگر فرق اسلامی از این مفهوم، تفاوت دارد. واژه قیامت در ادبیات اسماعیلی دوره الموت در واقع نشان از ورود اسماعیلیان به یک دوره جدید تاریخی دارد.

کلیدواژه‌ها

دیوان قائمیات؛ اسماعیلیه؛ حسن محمود کاتب؛ قیامت؛ قائم

مراجع

ابواسحاق. (۱۹۳۵). هفت باب ابواسحاق. به تصحیح ولادیمیر آلکسی یوی ایوانف. مطبع حیدری بمبئی.

آشتیانی، س. ج. (۱۳۷۰). شرح مقدمه قیصری بر فصوص الحکمه. امیرکبیر.

آملی، س. ح. (۱۳۷۷). اسرار شریعت و اطوار طریقت و انوار حقیقت. ترجمه و تعلیق سید جواد هاشمی علیا. قادر.

تقوی بهبهانی، س. ن. (۱۳۹۱). ناصرخسرو و کلام اسلامی. دستور.

خواجه‌نصیرالدین طوسی، م. (۱۳۹۳). روضه تسلیم (تصورات). تصحیح و پیشگفتار از سیدجلال حسینی­بدخشانی. مرکز پژوهشی میراث مکتوب: مؤسسه مطالعات اسماعیلی.

دفتری، ف. (1378). مختصری در تاریخ اسماعیلیه (سنته ای یک جماعت مسلمان). ترجمه فریدون بدره­ای. فرزان روز .

دفتری ف. (1388). مختصری در تاریخ اسماعیلیه (سنته ای یک جماعت مسلمان). ترجمه فریدون بدره­ای. فرزان روز.

دفتری، ف. (1403). امامان اسماعیلی، شرح حال تاریخی. ترجمه خشایار بهاری. فرزان روز.

دهخدا، ع. (1377). لغت نامه دهخدا. زیر نظر محمد معین و سید جعفر شهیدی. ج. ۱۱. انتشارات دانشگاه تهران.

سجادی، س. ج. (۱۳۷۹). فرهنگ اصطلاحات فلسفی ملاصدرا. وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی‌.

شهرستانی، ا. م. (1350). الملل و النحل. ترجمه افضل‌الدین محمدبن حبیب‌اللّٰه ترکه اصفهانی و تصحیح و ترجمه و تحشیه سید محمدرضا جلالی نائینی. اقبال.

غالب، م. (1982). مفاتیح المعرفه. موسسه عز الدین.

غزالی، ا. ح. م. (۱۳۸۰). کیمیای سعادت. به‌کوشش حسین خدیو جم. علمی و فرهنگی.

قاضی النعمان، ن. (بی­تا). اساس التأویل. تحقیق و تقدیم از عارف تامر. دارالثقافه

کاتب، ح. م. (۱۳۹5). دیوان قائمیات. تصحیح و مقدمه انگلیسی سید جلال حسینی بدخشانی. مرکز پژوهشی میراث مکتوب.

کاتب، ح. م. (۲۰۱۷). هفت باب. تصحیح و ترجمه سید جلال حسینی بدخشانی. بی­نا.

ناصرخسرو قبادیانی. (۱۳۴۸). وجه دین. کتابخانه طهوری.

ناصرخسرو قبادیانی. (۱۳۶۳). جامع الحکمتین. تصحیح محمد معین و هانری کربن. اساطیر.

ناصرخسرو قبادیانی. (1373). دیوان اشعار. تصحیح مجتبی مینوی و  مهدی محقق. انتشارات دانشگاه تهران.

نزاری قهستانی، س. (1371). دیوان حکیم نزاری قهستانی. جمع و تدوین و مقابله و تصحیح و تحشیه و تعلیق و دیباچه از مظاهر مصفا. علمی.

نسفی، ع. (۱۴۰۱). الانسان الکامل. ترجمه ضیاءالدین دهشیری. طهوری.

ویرانی، ش (۱۳۹۹). در جستجوی رستگاری. ترجمه زینب فرخی و سوفیا فرخی. امیرکبیر.

همدانی، ر . (۱۳۸۷). جامع‌التواریخ (تاریخ اسماعیلیان). تصحیح محمد روشن. میراث مکتوب با همکاری مؤسسه مطالعات اسماعیلیه.

یاحقی، م. ج. (1391). غنیمتی بازیافته از ادبیات اسماعیلی خراسان، مجله پاژ، ۹(۱)، ۲۰۳-۲۰۶.

Hosseini Badakhchani, S. J. (1989). The paradise of submission; A critical edition and study of Rawzeh-i Taslim, Commonly known as Tasawwurat by Khaleh Nasir Al-Din-i Tusi (1201-1275 AH) (Unpublished doctoral dissertation). Oxford University Press.