گونه‌شناسی و طبقه‌بندی شمشیرهای موزه بزرگ خراسان

تاریخ و فرهنگ

مقاله 2، دوره 56، شماره 2 - شماره پیاپی 113، بهمن 1403، صفحه 31-53   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jhistory.2024.88483.1311

نویسندگان

حسن نامی^{* 1}؛ فرزانه فروزان نیا²؛ سید ابراهیم رایگانی³؛ محمدصادق داوری⁴

¹استادیار گروه باستان شناسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه نیشابور، نیشابور، ایران

²دانشجوی کارشناسی ارشد گروه باستان شناسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه نیشابور، نیشابور، ایران

³دانشیار گروه باستان‌شناسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی ، دانشگاه نیشابور، نیشابور، ایران

⁴دانشجوی دکتری رشته پیش ازتاریخ، دانشگاه محقق اردبیلی، اردبیل، ایران

چکیده

تکوین و توسعه تمدن‌ها از دوره پیش از تاریخ تاکنون، تا حد زیادی مدیون کشف فلز است. انسان هزاره ششم و پنجم ق.م. از فلز برای ساخت ابزار و سلاح استفاده می‌کرد که ‌این عمل تا عصر حاضر نیز تداوم یافته است. با افزایش اطلاعات بشر، نقش فلزات در تحولات کشاورزی، حمل­و­نقل، هنر و صنایع اهمیت یافت. سلاح‌سازی و یا ساخت جنگ­افزارهای فلزی، یکی از زیرشاخه‌های فلزگری محسوب می‌شود و تاکنون مطالعه‌ای متمرکز بر رزم‌افزارهای منطقه خراسان به دلیل کمبود مطالعات باستان شناسی در این منطقه، صورت نگرفته است. درحالی­که با تأسیس موزه خراسان، برخی از جنگ­افزارهای فلزی در مخزن موزه ملی ایران، به این موزه منتقل شد که در حال حاضر در مخزن موزه خراسان است و اغلب این اشیاء از قاچاقچیان عتیقه کشف شده و تاریخچه و گاه­نگاری علمی برای آن وجود ندارد. موضوع پژوهش حاضر، گاه­نگاری نسبی و شناخت بستر فرهنگی شمشیرهای مطالعاتی است. این اشیاء بخشی از مواد فرهنگی است که فاقد شناسنامه بوده و مطالعه علمی ‌و بررسی گاه­نگاری آن یکی از ضروریات است. به همین دلیل در پژوهش حاضر، ابتدا شمشیرهای این مجموعه رزم‌افزار، معرفی، توصیف، گونه‌شناسی شده  و سپس با اتخاذ رویکرد مطالعه تطبیقی، جهت ارزیابی گاه­نگاری و بستر فرهنگی‌شان، مورد مطالعه قرار گرفته است. نتایج به­دست آمده بیانگر وجود پنج گونه متفاوت شمشیر فلزی است که گاه­نگاری نسبی آن بر اساس مطالعه تطبیقی متعلق به عصرآهن تا اواخر دوره تاریخی است. جنس این اشیاء مفرغ، آهن و ترکیبی از این دو فلز است و از نظر فرمی ‌و ظاهری شباهتی با نمونه‌های به­دست آمده از مناطق شمال مرکزی، شمال غرب و غرب فلات ایران دارد که به­خاطر نداشتن بستر باستان‌شناختی برجا، انتساب این اشیاء به منطقه‌ای خاص، چالش‌هایی را به همراه دارد.

کلیدواژه‌ها

موزه خراسان؛ رزم‌افزار؛ عصرآهن؛ عصر مفرغ؛ مطالعه تطبیقی

مراجع

احسانی، محمد تقی. هفت هزار سال هنر فلز کاری در ایران. تهران: انتشارات علمی ‌و فرهنگی، 1368.

بخشنده فرد، حمیدرضا؛ محمدی، ثریا و هومان بخشنده فرد.«فن شناخت و بررسی آسیب در شمشیر مفرغی- آهنی به دست آمده از کاوش‌های منطقه تول تالش». مجله مطالعات باستان‌شناسی پارسه 7، ش. 24(1402): 79-96.

http://dx.doi.org/10.30699/PJAS.7.24.79

برهان، محمد حسین بن خلف. «شمشیر». در فرهنگ فارسی برهان قاطع، تهران: نیما، 1379.

پوربخشنده، خسرو. گزارش توصیفی مقدماتی دومین فصل کاوش‌های باستان‌شناختی گورستان صرم کهک- قم. آرشیو پژوهشکده باستان‌شناسی(منتشرنشده)، 1381.

توحیدی، فائق. فن و هنر فلز کاری در ایران. تهران: انتشارات سمت، 1394.

حاجی‌تبار، مجید و میترا حاجی.«گونه‌شناسی شمشیرهای موسوم به فیل‌گوش در عصرآهن II ایران بر اساس مجموعه موزه‌های بنیاد مستضعفان». پژوهش‌نامه ایران باستان 1، ش.1(1401): 41-66.

https://doi.org/10.22034/ais.2022.146348

دادرس، ناهید. معرفی و تقسیم‌بندی انواع جنگ­افزارهای عصرآهن ایران (شمال، شمال غرب و غرب از 1500 ق.م تا 550 ق.م). پایان­نامه کارشناسی ارشد، به راهنمایی روح الله شیرازی. دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه سیستان و بلوچستان، 1392.

دولتی، مریم؛ عسگرکافی، فرناز و پریسا نکویی. «معرفی، گونه‌شناسی و گاهنگاری نسبی اشیاء فلزی گورستان صرم». مجله پیام باستان‌شناس 13، ش.25(1395): 29-49.

سرافراز، علی اکبر و فریدون آورزمانی. سکه‌های ایران از آغاز تا دوران زندیه. تهران: انتشارات سمت، 1391.

طلایی، حسن. عصر مفرغ ایران. تهران: انتشارات سمت، 1391.

طلایی، حسن. عصر آهن ایران. تهران: انتشارات سمت، 1387.

کالمایر، پتر. مفرغ‌های قابل تاریخ­گذاری لرستان و کرمانشاه. ترجمۀ محمد عاصمی. تهران: انتشارات سازمان میراث فرهنگی کشور، 1376.

ماسکارلا، اسکاروایت. «شمال‌ غرب ایران در گذر از عصر مفرغ به آهن». ترجمۀ علی‌اکبر وحدتی. مجله باستان‌پژوهی12(1383): 62-74.

مدودسکایا، یانا. ایران در عصرآهن1. ترجمۀ علی‌اکبر وحدتی. تهران: سازمان میراث فرهنگی و گردشگری، 1384.

مرتضوی، مهدی. سیر تحول سلاح در دوران‌های تاریخی ایران از ابتدای دوره هخامنشیان تا پایان دوره ساسانیان. پایان‌نامه کارشناسی ارشد، به راهنمایی محمد رحیم صراف. تهران: دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تربیت مدرس، 1375.

مشتاق خراسانی، منوچهر و داریوش اکبرزاده. «گسترش شمشیرهای ساسانی (برپایه سکه‌ها، آثار زرین و سیمین و نقش برجسته)». مجله مطالعات باستان‌شناسی پارسه 7، ش. 24 (1402): 127-166.

http://dx.doi.org/10.30699/PJAS.7.24.127

معین، محمد. فرهنگ فارسی. تهران: امیرکبیر، 1361.

ملازاده، کاظم. «تاریخچه پیدایش فن تولید آهن و کاربرد آن در ایران». مجله پژوهش‌های تاریخی3 (1387): 177-199.

نیبل، ریچارد. «تحلیل سنجشی آلیاژهای مسی رزم‌افزارهای ایران باستان(یک مجموعه خصوصی در ایالات متحده آمریکا». مجله مطالعات باستان‌شناسی پارسه 7، ش. 24 (1402): 63-78.

http://dx.doi.org/10.30699/PJAS.7.24.63

Moshtagh Khorasani, Manouchehr. "Arms and armor from Iran: The bronze age to the end of the Qajar period." (No Title),  2006.

Negahban, E. O.  Weapons from Marlik. Berlin: Dietrich Reimer Verlag, 1995.

Khalatbari, M.R.  Archaeological Investigations in Talesh, Gilan-1, Excavations at Toul e Gilan, General office of Iranian Culture Heritage Organization of Gilan, 2004.

 Hisashi, N. O. J. I. M. A., A. R. I. M. A. T. S. U. Yui, F. U. J. I. I. Masahiro, M. U. R. A. T. A. Susumu, I. C. H. I. K. A. W. A. Hakuhiro, F. U. J. I. I. Shohei, and M. O. R. I. M. O. T. O. Naoto. "Bronze-Hilted Iron Swords from Western Asia at the Department of Archaeology, Hiroshima University." 広島大学大学院文学研究科考古学研究室紀要 8 (2016): 1-31.

 Simpson, St John, and Susan La Niece. "New light on old swords from Iran." British Museum technical research bulletin 4 (2010): p-95.

Pigott, V. C.  “The Question of Iron I in Western Iran”, in Mountains and Lowlands: Essays in the Archaeology of Greater Mesopotamia, ed. L. D, 1977.