وضعیت معاملات شخص مست در مراتب مختلف مستی؛ سامان‌دهی نظریۀ عدم‌نفوذ برخی معاملات شخص مست

فقه و اصول (Fiqh va uṣūl)

مقاله 6، دوره 56، شماره 4 - شماره پیاپی 139، بهمن 1403، صفحه 149-168   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jfiqh.2023.81448.1554

نویسندگان

امیرعباس عسکری¹؛ علی یاری نژاد^{* 2}

¹دانش‌آموختۀ دکتری گروه حقوق خصوصی، دانشکدۀ حقوق و علوم سیاسی، دانشگاه تهران، تهران، ایران

²دانشجوی دکتری گروه حقوق خصوصی، دانشگاه علوم قضائی و خدمات اداری، تهران، ایران

چکیده

یکی از شرایط اساسی صحت قراردادها «قصد» و «رضای» طرفین است. فقدان این دو به بطلان یا عدم‌نفوذ قرارداد منجر می‎شود. مادۀ 195 قانون مدنی معامله در حال مستی را به‎علت فقدان قصد باطل می‎داند. باتوجه‌به مفهوم مخالف ماده، معاملات شخص مست یا به‌‎علت فقدان قصد باطل شناخته شده و یا به‌علت عدم‌زوال قصد صحیح تلقی شده است. مشهور فقها و حقوق‎دانان نیز همین دیدگاه را در خصوص معاملات شخص مست دارند. این در حالی است که ازنظرِ پزشکی، مستی دارای مراتبی است که حکم به صحت و بطلان نمی‎تواند معاملات واقع‌شده در همۀ مراتب را پوشش دهد. گاه مستی باعث زوال قصد و رضا می‌شود، گاه به هیچ‌یک از قصد و رضا خلل وارد نمی‎کند و گاه شخص مست دارای قصد است اما رضای وی مخدوش است. در خصوص مورد اخیر، سؤالِ قابل طرح این است که وضعیت معامله شخص مست چگونه است؟ از طرفی وی دارای قصد است و معامله‌اش را نمی‎توان باطل دانست و از طرف دیگر رضای وی مخدوش است و نمی‎توان حکم به صحت معامله‌اش کرد. در این مقاله با روش تحلیلی‌توصیفی ضمن بررسی انواع مستی و تأثیر آن در قصد و رضا، با بهره‎گیری از مبانی فقهی و تطبیق بر موازین حقوقی این نتیجه به دست آمد که وضعیت حقوقی مطلوب برای معاملات شخص مست در مرتبه‌ای که شخص دارای قصد است اما رضایش مخدوش است، عدم‌نفوذ است.

کلیدواژه‌ها

عدم‌نفوذ؛ ارادۀ انشائی؛ معاملات مست؛ مراتب مستی؛ قصد؛ رضا

مراجع

ابن‌ادریس، محمدبن‌احمد. السرائر الحاوی لتحریر الفتاوى. قم: مؤسسة النشر الإسلامى. چاپ‌دوم، 1410ق.

ابن‌براج، عبدالعزیزبن‌نحریر. المهذب. قم: مؤسسة النشر الإسلامى. چاپ‌اول، 1406ق.

احسایى، محمدبن‌على. عوالی اللئالی العزیزیة. قم: دار سید الشهداء. چاپ‌اول، 1405ق.

امامی. حسن. حقوق مدنی. تهران: اسلامیة. بی‎تا.

انصاری، مرتضى‌بن‌محمدامین. کتاب النکاح. قم: کنگرهٔ جهانى بزرگداشت شیخ اعظم انصارى. چاپ‌اول، 1415ق.

بحرانى، یوسف‌بن‌احمد. الحدائق الناضرة فی احکام العترة الطاهرة. قم: مؤسسة النشر الإسلامى. چاپ‌اول، 1405ق.

جوادی آملی، عبدالله. 1394. درس خارج فقه. مدرسهٔ فقاهت. 06/08/1401. https://www.eshia.ir/Feqh/Archive/text/javadi/feqh/94/941113/%3D%22%D8%AF%D8%B1%20%D8%AD%D8%A7%D9%84%20%D9%85%D8%B3%D8%AA%DB%8C%22.

حر عاملى، محمدبن‌حسن. تفصیل وسائل الشیعة إلى تحصیل مسائل الشریعة‌. قم: آل‌البیت(ع). چاپ‌اول، 1409ق.

سبزوارى، محمدباقر. کفایة الأحکام. قم: مؤسسة النشر الإسلامى. چاپ‌اول، 1423ق.

سیفى مازندرانى، على‌اکبر. دلیل تحریر الوسیلة: الوصیة. تهران: مؤسسهٔ تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره). چاپ‌اول، بی‎تا.

شبیرى زنجانى، موسى. کتاب نکاح. قم: رأى‌پرداز. چاپ‌اول، 1419ق.

شوشتری، نورالله‌بن‌شرف‌الدین. مقیاس الانوار. چاپ سنگی.

شهیدی، مهدی. حقوق مدنی: تعهدات. تهران: مجد. چاپ بیست‌ودوم، 1397.

شهیدی، مهدی. حقوق مدنی؛ تشکیل قراردادها و تعهدات. تهران: مجد. چاپ‌چهاردهم، 1398.

شهید اول، محمدبن‌مکى. اللمعة الدمشقیة فی فقه الإمامیة. بیروت: دار التراث-الدار الإسلامیة. چاپ‌اول، 1410ق.

شهید ثانى، زین‎الدین‌بن‌على. الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة. به‌شرح کلانتر. قم: کتاب‌فروشى داورى. چاپ‌اول، 1410ق.

شهید ثانى، زین‎الدین‌بن‌على. مسالک الأفهام إلى تنقیح شرائع الإسلام. قم: مؤسسة المعارف الإسلامیة. چاپ‌اول، 1413ق.

صاحب‌جواهر، محمدحسن‌بن‌باقر. جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام. بیروت: دار إحیاء التراث العربی. چاپ‌هفتم، 1404ق.

صیمرى، مفلح‌بن‌حسن. غایة المرام فی شرح شرائع الإسلام. بیروت: دار الهادی. چاپ‌اول، 1420ق.

طباطبایی، محمدکاظم. العروة الوثقى. بیروت: اعلمی. چاپ‌دوم، 1409ق.

طوسى، محمدبن‌حسن. النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوى. بیروت: دار الکتاب العربی. چاپ‌دوم، 1400ق.

طوسى، محمدبن‌حسن. تهذیب الأحکام فی شرح المقنعة. تهران: دار الکتب الإسلامیة. چاپ‌چهارم، 1407ق.

علامه حلى، حسن‌بن‌یوسف. تحریر الأحکام الشرعیة على مذهب الإمامیة. قم: مؤسسهٔ امام صادق(ع). چاپ‌اول، 1420ق.

علامه حلى، حسن‌بن‌یوسف. مختلف الشیعة فی احکام الشریعة‌. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. چاپ‌دوم، 1413ق.

علی‌آبادی، علی. «قصد و رضا و تأثیر آن دو در تحقق عقد»، نشریهٔ مقالات و بررسی‌ها. دورهٔ71، شماره پیاپی 847، 1381، 149تا165.

فاضل مقداد، مقدادبن‌عبدالله. التنقیح الرائع لمختصر الشرائع. قم: کتابخانهٔ آیت‌الله مرعشى نجفى(ره). چاپ‌اول، 1404ق.

فاضل هندى، محمدبن‌حسن. کشف اللثام و الإبهام عن قواعد الأحکام. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. چاپ‌اول، 1416ق

فتحی، مرتضی، عادل ساریخانی، رضا رضایی. «تأثیر مستی بر مسئولیت کیفری در حقوق کیفری ایران، اسکاتلند و فقه اسلامی». پژوهش تطبیقی حقوق اسلام و غرب. دورهٔ8، ش1، 1400، 79تا106. doi: 10.22091/csiw.2020.5560.1829

فیض کاشانى، ملامحسن. الوافی. اصفهان: کتابخانهٔ امام امیرالمؤمنین علی(ع). چاپ‌اول، 1406ق.

فیض کاشانى، ملامحسن. مفاتیح الشرائع. قم: کتابخانهٔ آیت‌الله مرعشى نجفى(ره). چاپ‌اول، بی‎تا.

قایدامینی اسدآبادی، مصطفی. بررسی تطبیقی اثر جنون، صغر و مستی بر قرارداد در حقوق ایران و انگلیس. پایان‌نامهٔ کارشناسی‌ارشد، به‌راهنمایی مسعود البرزی ورکی. موسسهٔ آموزش عالی غیردولتی غیرانتفاعی کار، دانشکدهٔ ادبیات و علوم انسانی. 1390.

قنواتی، جلیل. «رابطهٔ قصد و رضا در اعمال حقوقی با تأکید بر دیدگاه امام خمینی (ره)»، روش‌شناسی علوم انسانی. ش20، 1378، 85تا105.

کاتوزیان، ناصر. قواعد عمومی قراردادها. تهران: گنج دانش. چاپ‌چهارم، 1399.

کریمی، عباس، افروز صمدی. «سامان‌‌دهی نظریهٔ صحت تأهلی»، فقه‌ و مبانی حقوق اسلامی. دورهٔ51، ش1، 1397، 155تا168.

 doi: 10.22059/jjfil.2018.223619.668270

مجلسی، محمدتقى‌بن‌مقصودعلی. روضة المتقین فی شرح من‌ لایحضره‌ الفقیه. قم: مؤسسهٔ فرهنگى‌اسلامى کوشانپور. چاپ‌دوم، 1406ق.

محقق حلى، جعفربن‌حسن. شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام. قم: اسماعیلیان. چاپ‌دوم، 1408ق.

محقق کرکی، على‌بن‌حسین. جامع المقاصد فی شرح القواعد. قم: آل‌البیت(ع). چاپ‌دوم، 1414ق.

نورى، حسین‌بن‌محمدتقی. مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل. بیروت: آل‌البیت(ع). چاپ‌اول، 1408ق.

Cook, W. G. H. "Mental Deficiency and the English Law of Contract." Colum. L. Rev. 21 1921: 424.

Duru, Onyekachi. "An Analysis of the Assertion that ‘The Drunken Person is Classified Under the Law with Other Categories of Persons as Not Having the Capacity to Contract’." Available at SSRN 2154673 2012. Dickson, Everard. "The Medico-Legal Aspects of Drunkenness—I." Medicao-Legal and Criminological Review 3, no. 4 1935

Nicholls, A. G. "A Dissertation on Drunkenness." Canadian Medical Association Journal 18, no. 6 1928

Robb-Dover, Kristina 2020, The Four Levels of Being Drunk, available at: <https://fherehab.com/news/the-4-levels-of-being-drunk> last visited on 23/11/ 2022

Teacher, Law November 2013, Power Provided Under Law to Natural Person, Retrieved from https://www.lawteacher.net/free-law-essays/contract-law/power-provided-under-law-to-natural-person-contract-law-essay.php?vref=1.

Wallerstein, Shlomit. "‘A drunken consent is still consent’—or Is It? A Critical Analysis of the Law on a Drunken Consent to Sex Following Bree." The Journal of Criminal Law 73, no. 4 2009.