امکان‌سنجی فقهی سقوط مجازات‌های حدی با توبۀ مرتکب بعد از اثبات جرم

فقه و اصول (Fiqh va uṣūl)

مقاله 5، دوره 56، شماره 4 - شماره پیاپی 139، بهمن 1403، صفحه 121-147   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jfiqh.2023.81364.1552

نویسنده

اسمعیل رحیمی نژاد^*

استاد گروه حقوق، دانشکدهٔ حقوق و علوم اجتماعی، دانشگاه تبریز، تبریز، ایران

چکیده

دربارۀ سقوط یا عدم‌سقوط مجازات‌های حدی با توبۀ مرتکب بعد از اثبات جرم، میان فقها اختلافِ‌نظر وجود دارد. مشهور فقها به عدم‌سقوط مجازات‌های حدی درصورت اثبات جرم به‌‌وسیلۀ بینه یا علم قاضی و اختیار حاکم میان عفو مجرم و اجرای مجازات درصورت اقرار مرتکب، باور آورده‌اند. قانونگذار ایران نیز در قانون مجازات اسلامی مصوب 1392 از نظریۀ مشهور تبعیت کرده است؛ مسئلۀ پژوهش این است که مشهور فقها بر چه مبنایی قائل به عدم‌سقوط مجازات‌های حدی هستند و دلایل استنادی آن‌ها تا چه اندازه از وجاهت علمی برخوردار است و آیا به‌لحاظ فقهی می‌توان از امکان سقوط مجازات‌های حدی با توبۀ بعد از اثبات جرم، توسط بینه و علم قاضی سخن گفت؟ این مقاله با استفاده از روش توصیفی‌تحلیلی و با رویکردی انتقادی، هرکدام از این نظریه‌ها را مورد بررسی قرار داده و به این نتیجه رسیده است که نظریۀ مشهور، به‌سببِ ایرادهای اساسی و نظریۀ تخییر حاکم، به‌دلیل خروج موضوعی از مقولۀ توبه، از وجاهت علمی لازم برخوردار نیستند؛ ازاین‌رو لازم است نظریۀ «سقوط مجازات با توبۀ مرتکب بعد از اثبات جرم» مبنای سیاست‌گذاری جنایی واقع شود.

کلیدواژه‌ها

مجازات حدی؛ توبۀ مرتکب؛ اثبات جرم؛ سقوط مجازات؛ بینه؛ علم قاضی؛ اقرار

مراجع

قرآن کریم. ترجمۀ ناصر مکارم شیرازی .

آخوند خراسانی، محمدکاظم‌بن‌حسین. کفایة الأصول. قم: آل‌البیت(ع). ١٤٠٩ق.

ابن‌ادریس، محمدبن‌احمد. السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. ١٤٠٦ق.

ابن‌بابویه، محمدبن‌علی. کتاب من لا یحضره الفقیه. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. ‌چاپ‌دوم، 1413ق.

ابن‌حزم، علی‌بن‌احمد. المحلی بالآثار. بیروت: دار الآفاق الجدیدة. بی‌تا.

ابن‌حنبل، احمدبن‌محمد. مسند الإمام احمدبن‌حنبل. بیروت: الرسالة. 1415ق.

ابن‌رشد، محمدبن‌احمد. بدایة المجتهد و نهایة المقتصد. بیروت: دار االفکر. 1995م.

ابن‌شعبه، حسن‌بن‌علی. تحف العقول فیما جاء من الحکم ‌و المواعظ عن آل‌ الرسول. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. بی‌تا.

ابن‌قدامه، عبداالله‌بن‌احمد. المغنی. بیروت: دار الکتب العربی. بی‌تا.

ابوالصلاح حلبی، تقی‌بن‌نجم. الکافی فی الفقه. اصفهان: مکتبة امیرالمؤمنین. 1403ق.

اسلام‌پور کریمی، عسگر. «جایگاه توبه و نقش آن در امور کیفرى اسلام»، رواق اندیشه. ش39، 1383، 94تا122.

ایزدی‌فرد، علی‌اکبر، سیدمجتبی حسین‌نژاد. «حرزبودن نظارت مالک در تحقق مفهوم سرقت»، مبانی فقه‌ و حقوق اسلامی. دورهٔ49، ش2، پاییز و زمستان1395، 177تا188. https://doi.org/ 10.22059/JJFIL.2017.62573

ایزدی‌فرد، علی‌اکبر، سیدمجتبی حسین‌نژاد، حامد عابدی فیروزجانی. «تأملی فقهی در قاعدهٔ عدم‌تأخیر اجرای حد با عارض‌شدن جنون: نقدی بر تبصرهٔ 1 مادهٔ 150 قانون مجازات اسلامی 92»، فقه و اصول. دورهٔ50، ش3، پاییز1397، 9تا29. 10.22067/JFU.V50I1.42854 / https://doi.org

برهانی، محسن، الهه لطفعلی‌زاده. «قلمروِ زمانی توبه در تعزیرات با تأکید بر رأی وحدت رویهٔ شمارهٔ 813 هیأت عمومی دیوان عالی کشور»، مجلهٔ حقوقی دادگستری. دورهٔ86، ش118، تابستان1401، 1تا19. https://doi.org/10.22106/jlj.2021.533785.4273

تبریزی، جواد. اسس الحدود و التعزیرات. قم: دفتر آیت‌الله تبریزی. 1417ق.

جزیری، عبدالرحمان. الفقه علی المذاهب اربعة. بیروت: دار الفکر. 1426ق.

حر عاملی، محمدبن‌حسن. وسائل الشیعة. قم: آل‌البیت(ع). 1409ق.

حسین‌نژاد، سیدمجتبی. «تأملی در عدم‌سقوط حد به‌واسطهٔ توبهٔ زانی پس از اقامهٔ بینه: نقدی بر مادهٔ 114 قانون مجازات اسلامی»، پژوهش‌های فقه و حقوق اسلامی. دورهٔ14، ش51، بهار1397، 53تا76. https://doi.org/ 10.22034/IJRJ.2018.540067

حسینی شیرازی، محمد. الفقه القانون. بیروت: مرکز الرسول الاعظم(ص). چاپ‌دوم، ١٤١٩ق.

خمینی، روح‌الله. تحریر الوسیلة. قم: مؤسسهٔ تنظیم و نشر آثار امام خمینی. 1379.

خوانساری، ‌محمدباقر. روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات. قم: اسماعیلیان. 1390.

خوانسارى، احمد. جامع المدارک فی شرح المختصر النافع. قم: اسماعیلیان. 1405ق.

خویی، ابوالقاسم. مبانی تکملة المنهاج. نجف: الآداب. 1396ق.

خویی، ابوالقاسم. مصباح الاصول. قم: کتاب‌فروشی داوری. بی‌تا.

سبحانی، جعفر. موسوعة طبقات الفقهاء. قم: امام صادق(ع). بی‌تا.

سبزواری، عبدالاعلی. مهذب الاحکام فی بیان حلال و الحرام. قم: المنار. چاپ‌چهارم، 1413ق.

سیفی مازندرانی، علی‌اکبر. درس خارج فقه. 28/06/1400. https:www.eshia.ir> Seify>fegh

شهید اول، محمدبن‌مکی. اللمعة الدمشقیة. بیروت: دار التراث. 1410ق.

شهید ثانی، زین‌الدین‌بن‌على. مسالک الافهام فی شرح شرائع الاسلام. قم: مؤسسة المعارف الاسلامی. 1413ق.

صاحب‌جواهر، محمدحسن‌بن‌باقر. جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام. تهران: دار الکتب الاسلامیة. چاپ‌سوم، 1368.

صادقی، محمدهادی. «نقش توبه در حدود و تعزیرات»، پژوهش‌نامهٔ حقوق کیفری. دورهٔ4، ش2، پاییز و زمستان1392، 153تا174.

طاهری، حبیب‌الله.‌ «نقش توبه در اسقاط حدود»، پژوهش‎های فقهی. س6، ش2، تابستان1389، 5تا37.

طباطبایی، علی‌بن‌محمد. ریاض المسائل فی تحقیق الاحکام بالدلائل. قم: آل‌البیت(ع). 1418ق.

طوسی، محمد بن حسن. الخلاف.قم: مؤسسة النشر الإسلامی. چاپ دوم، 1378.

طوسی، محمدبن‌حسن. تهذیب الاحکام فی شرح المقنعة. تهران: دار الکتب الاسلامیة. چاپ‌چهارم، 1407ق.

عطاردی قوچانی، عزیزالله. مسند الإمام الرضا. مشهد: کنگرهٔ جهانی حضرت رضا. 1367.

علامه حلى، حسن‌بن‌یوسف. ارشاد الاذهان الی احکام الایمان. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. 1410ق.

علامه حلى، حسن‌بن‌یوسف. منتهى المطلب فی تحقیق المذهب. مشهد: مجمع البحوث الإسلامیة. 1412ق.

عوده، عبدالقادر. التشریع الجنایى الاسلامى مقارنا بالقانون الوضعی. بیروت: دار الکتب العربی. 1398ق.

فاضل موحدی لنکرانی، محمد. تفصیل الشریعة فی شرح تحریر الوسیلة: الحدود. قم: مرکز فقه الائمة الاطهار(ع). ۱۴۲۲ق.

فاضل هندی، محمدبن‌حسن. کشف اللثام و الابهام عن قواعد الاحکام. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. ١٤١٦ق.

فضل‌الله‌بن‌روزبهان. سلوک الملوک. تهران: خوارزمی. 1362.

فیروزآبادی، مرتضی. عنایة الاصول فی شرح کفایة الاصول. قم: فیروزآبادی. 1400ق.

قیاسی، جلال‌الدین. «پیوستن علم قاضی به بینه یا اقرار»، فصلنامهٔ فقه. دورهٔ7، ش23، فروردین1379، 149تا176.

کشی، ابو عمرو محمد بن ّ کش. الرجال . مشهد: انتشارات دانشگاه مشهد.1490ق.

کلینی، محمدبن‌یعقوب. الکافی. تهران: دار الکتب الإسلامیة. چاپ‌چهارم، 1407ق.

گلپایگانی، محمدرضا. الدر المنضود فی احکام الحدود. قم: دار القرآن الکریم. 1412ق.

محقق حلی، جعفربن‌حسن. المعتبر فی شرح المختصر. قم: سیدالشهداء(ع). 1407ق.

محقق حلی، جعفربن‌حسن. شرایع الاسلام فی المسائل الحرام و الحلال. قم: اسماعیلیان. چاپ‌دوم، 1408ق.

محقق داماد، سیدمصطفی. «قاعدهٔ حرز در سرقت حدی»، مجلهٔ قضایی و حقوقی دادگستری. دورهٔ59، ش13 و 14، تیر1374، 39تا68.

مرعشی، سیدمحمدحسن. دیدگاه‌های نو در حقوق کیفری اسلام. تهران: میزان. چاپ‌اول، 1376.

مفید، محمدبن‌محمد. المقنعة. قم: کنگرهٔ شیخ مفید. چاپ‌دوم، 1410ق.

مقدس اردبیلی، احمدبن‌محمد. مجمع الفائدة و البرهان. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. ١٤٠٣ق.

مکارم شیرازی، ناصر. انوار الأصول. قم: مدرسهٔ امام علی‌بن‌ابی‌طالب(ع). چاپ‌دوم، ١٤٢٨ق.

مکارم شیرازی، ناصر. انوار الفقاهة: کتاب الحدود و التعزیرات. قم: مدرسهٔ امام علی‌بن‌ابی‌طالب. 1418ق.

منتظری، حسینعلی. کتاب الحدود. قم: دار الفکر. بی‌تا.

موسوی اردبیلی، عبدالکریم. فقه الحدود و التعزیرات. قم: مکتبة امیرالمؤمنین. ١٤١٣ق.

مؤمن، محمد. مبانی تحریر الوسیلة: کتاب الحدود. تهران: مؤسسهٔ تنظیم و نشر آثار امام خمینى(ره). 1422ق.

نراقی، احمدبن‌محمدمهدی. مستند الشیعة. قم: آل‌البیت. 1415ق.

نوبهار، رحیم. «جستاری دربارهٔ تأخیر اجرای حدود»، فقه و مبانی حقوق اسلامی. دورهٔ48، ش2، پاییز و زمستان1394، 337تا358.

وطنی، امین، عبدالعلی توجهی، حسین رجایی. «نقش زمان در توبهٔ مجرمین»، حقوق اسلامی. دورهٔ18، ش69، تابستان1400، 45تا68.

هاشمى شاهرودی، محمود. «کاوشى دربارهٔ اختیار ولى امر در عفو کیفرها»، فقه اهل بیت. دورهٔ2، ش7، پاییز1375، 43تا76.