تحلیل مبانی کنش ‌گفتاری «لیس کمثله شئ» در اندیشه صدرایی

جستارهایی در فلسفه و کلام

دوره 57، شماره 1 - شماره پیاپی 114، خرداد 1404، صفحه 107-130   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/epk.2025.89896.1369

نویسنده

فاطمه فرضعلی^*

استادیارگروه آموزش الهیات، دانشگاه فرهنگیان، تهران، ایران

چکیده

درحوزه هستی‌شناسی و خداشناسی در سند تحول بنیادین، دقت در فحوای کلام توحیدی به­ویژه در امر آموزش اهمیت ویژه‌ای یافته است. این نوشتار بر مبنای فکری صدرالمتالهین و پیروان مکتب او، به تحلیل مبانی کنشِ‌گفتاریِ جامعی از آیه مبارکه «لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْءٌ» جهت آموزش تماتیک آیه مذکور پرداخته است. دیدگاه‌های متفاوتی از اهل لغت و مفسران درباره  این عبارت قرآنی به­ویژه درباره کاف در«کَمِثْلِهِ» ارائه شده‌ است. برخی کاف را زائد و برخی غیرزائد می‌دانند و برخی«مِثل»را در معنای غیرحقیقی خود بیان می‌کنند. از اندیشه‌های خاص ملاصدرا و پیروان وی و همچنین از ادامه آیه نامبرده، چنین برمی‌آید که کاف زائد نیست و می‌توان با بررسی کنش‌ گفتاری صریح و پیچیده در آیه مذکور- مطابق با اصول توحیدی- مثلیت را برای ذات حق قائل شد؛در نتیجه چنین معنا شود که: «مِثلِ او مِثل ندارد»؛ زیرا برخلاف نظام فکری مشائی که ده عقل را واسطه خلقت برمی‌شمارد، ملاصدرا به خلقت یک تجلی تام  وحدانی، سِعّی و انبساطی به نام «حق مخلوق به» قائل است. بنابراین از طریق قاعده الواحد، وحدت شخصی وجود، حق مخلوق به، از عبارت «هوالظاهر و الباطن» و همچنین بخش دوم آیه پیش گفته «هُوَ السَّمِیعُ الْبَصِیرُ» می‌توان آن تجلی وحدانی را تبیین و به نوعی مماثلت رسید. این پژوهش با رویکرد کنش گفتاری و به روش تحلیل کیفی مبانی و به صورت تماتیک انجام گرفته است. 

کلیدواژه‌ها

کنش گفتاری؛ قاعده الواحد؛ حق مخلوق به؛ ظاهروباطن؛ مماثلت

مراجع

قرآن کریم.

ابن منظور، محمد بن مکرم. لسان العرب. بیروت: دارالفکر للطباعة و النشر و التوزیع، بی­تا.

اب‍ن‌ ه‍ش‍ام انصاری. م‍غ‍ن‍ی‌ ال‍ل‍ب‍ی‍ب. ح‍اش‍ی‍ه‌ م‍ح‍م‍د الام‍ی‍ر، ق‍اه‍ره‌: دارال‍ک‍ت‍اب‌ ال‍م‍ص‍ری‌؛ ب‍ی‍روت‌: دارال‍ک‍ت‍اب‌ الل‍ب‍ن‍ان‍ی‌، 1236.

ابوحیان، محمد بن یوسف. تفسیر البحر المحیط. بیروت: دارالکتب العلمیة، 1413.

آشتیانی. جلال الدین. شرح حال و آرای فلسفی ملاصدرا. قم: بوستان کتاب، 1380.

آشتیانی، مهدی. اساس التوحید. به­تصحیح جلال الدین آشتیانی. تهران: امیرکبیر. ۱۳۷۷.

آملی، حیدر بن علی. تفسیر المحیط الاعظم و البحر الخضم فی تأویل کتاب الله العزیز المحکم. قم: نور علی نور، 1422.

آملی، حیدر بن علی. جامع الاسرار و منبع الانوار. بیروت: مؤسسة التاریخ العربی، 1426.

آملی، حیدر بن علی. رساله نقد النقود فی معرفة الوجود. ترجمۀ حمید طبیبیان. تهران: اطلاعات، ۱۳۶۴.

آملی، حیدر بن علی. نص النصوص فی شرح الفصوص لمحیی الدین ابن عربی. قم: بیدار،۱۳۹۴.

بابایی، علی اکبر و دیگران. مکاتب تفسیری. بی­جا: پژوهشکده حوزه و دانشگاه، 1381.

بلخی، مقاتل بن سلیمان. تفسیر مقاتل بن سلیمان. بیروت، داراحیاء التراث، 1423.

ب‍ن‍ت‌ال‍ش‍اطی، ع‍ای‍ش‍ه‌ ع‍ب‍دال‍رح‍م‍ن‌. اع‍ج‍از ب‍ی‍ان‍ی‌ ق‍رآن. ت‍رج‍م‍ه‌ ح‍س‍ی‍ن‌ ص‍اب‍ری‌، وی‍راس‍ت‍ار پ‍روی‍ز ات‍اب‍ک‍ی. ‌ت‍ه‍ران‌: ش‍رک‍ت‌ ان‍ت‍ش‍ارات‌ ع‍ل‍م‍ی‌ و ف‍ره‍ن‍گ‍ی‌، ۱۳۷۶.

پالمر، ریچارد. علم هرمنوتیک. ترجمه محمدسعید حنایی کاشانی. تهران: هرمس، 1977.

جاسم، بکار محمود حاج. الاثر الفلسفی فی التفسیر. دمشق: دارالنوادر، ۱۴۲۹.

جوادی آملی، عبدالله. تحریر تمهید القواعد‌. بی­جا: انتشارات الزهرا، ١٣٧٢.

جوادی آملی، عبدالله. رحیق مختوم. قم: انتشارات‌ اسرا‌، ١٣٧٥.

حسن زاده آملی، حسن. دو رساله مثل و مثال. بی­جا: بی­نا، 1382.

حسینی شاهرودی، سید مرتضی و اعظم سادات پیش­بین. «صدور کثرت از وحدت از دیدگاه حکمت متعالیه (بر اساس وحدت تشکیکی و شخصی)». جستارهایی در فلسفه و کلام، ش. 2 (1393): 37-55.

حسینی شاهرودی، سیدمرتضی و وحیده فخّار نوغانی. «رابطۀ «اول»، «آخر»، «ظاهر» و «باطن» با انسان کامل». جستارهایی در فلسفه و کلام، ش. 2 (1388): 9-28.

درویش، محیی‌الدین. اعراب ‌القرآن ‌الکریم و بیانه. حمص: دارالارشاد للشوون الجامعیه؛ بیروت: دارالیمامه؛ بیروت: دارابن کثیر، 1420.

دیرباز، عسکر و حسام الدین مؤمنی شهرکی. «تبیین و تحلیل ماهیت ادراک حسی در نگاه صدرالمتألهین». ذهن، ش. 83 (1399): 109-85.

راغب اصفهانی، حسین بن محمد. المفردات فی غریب القرآن. به­تحقیق محمد خلیل عیتانی. بیروت:  دارالمعرفة، ۱۴۲۲.

زنوزی، عبدالله. انوار جلیه در کشف اسرار حقیقت علویه. تهران: امیرکبیر، ۱۳۷۱.

ساجدی، ابوالفضل. «نظریه کنش گفتاری جان آستین و فهم زبان قرآن». قبسات، ش. 25 (1381): 122-130.

شایسته، ریحانه و مرتضی حسینی شاهرودی. «مصداق قاعده الواحد در فلسفه ملاصدرا». جستارهایی در فلسفه و کلام، ش.1 (1398): 97-117.

شریف رضی، محمد بن حسین. نهج البلاغة. به­تحقیق صبحی الصالح. قم: مؤسسة دارالهجرة، ۱۴۱۴.

شیخ  فخرالدین ابراهیم همدانی. کلیات عراقی. به­تصحیح سعید نفیسی، بی­جا: کتابخانه سنایی، 1375.

صدرالدین شیرازی محمد بن ابراهیم. أسرار الآیات. بی­جا: انجمن اسلامی حکمت و فلسفه ایران، 1360.

صدرالدین شیرازی محمد بن ابراهیم. الحکمه المتعالیه فی الاسفار الاربعه. بیروت: دارالحجه البیضا، ١٤٣٢.

صدرالدین شیرازی محمد بن ابراهیم. الشواهد الربوبیة فی المناهج السلوکیة. تهران: مرکز نشر دانشگاهی، ۱۳۶۰.

صدرالدین شیرازی محمد بن ابراهیم. المبدأ و المعاد. بی­جا: بی­نا، بی­تا.

صدرالدین شیرازی محمد بن ابراهیم. تفسیر القرآن الکریم. ترجمه محمد خواجوی. قم: بیدار، ۱۳۶۶.

صدرالدین شیرازی محمد بن ابراهیم. شرح اصول الکافی. ترجمه محمد خواجوی. تهران: وزارت فرهنگ و آموزش عالی، موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، ۱۳۶۶.

صدرالدین شیرازی محمد بن ابراهیم. مجموعه رسائل‌ فلسفی‌ صدرالمتالهین (رساله اجوبه المسائل النصیریه‌). به­تحقیق‌ و تصحیح حامد ناجی اصـفهانی. تـهران: انتشارات حکمت، ١٣٧٥.

صدرالدین شیرازی، إیقاظ النائمین. تهران: موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1361.

صدرالدین شیرازى، محمد‌بن‌ابراهیم. المشاعر. ترجمه و شرح امام قلی‌بن‌محمد علی عمادالدوله. تهران: طهوری، 1363.

طالبی، انسیه؛ طالب زاده شوشتری، عباس و احمدرضا حیدریان شهری. «بررسی خطبه­های جنگ امام علی (ع) بر اساس نظریه کنش گفتاری». زبان و ادبیات عربی، ش. 16 (بهار و تابستان1396): 161-202.

طوسی، خواجه نصیر الدین. آغاز و انجام. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1374.

عسکری، حسن بن عبد الله. الفروق اللغویة. به­تحقیق محمد ابراهیم سلیم. قاهره: دارالعلم و الثقافة، ۱۹۹۸.

فخر رازی، محمد بن عمر. التفسیر الکبیر. بیروت: مکتب تحقیق داراحیاء التراث العربی. 1420.

فراهیدی، خلیل بن احمد. العین. قم: مؤسسة دارالهجرة، ۱۴۰۹.

فرضعلی، فاطمه و سیدمرتضی حسینی شاهرودی. «تبیین ذکر احاطی و انبساطی انسان‌کامل». آینه معرفت، ش. 35 (1392): 171-149.

کلینی، محمد بن یعقوب. اصول کافى. ترجمۀ محمد باقر کمره ای، قم: سازمان اوقاف و امور خیریه، انتشارات اسوه، ۱۳۷۵.

مظفر، محمدرضا. المنطق. به­تصحیح علی شیروانی. قم: دارالعلم، ۱۳۸۲.

ملکشاهی، حسن. ترجمه و شرح اشارات و تنبیهات ابن­سینا. تهران: انتشارات سروش، ۱۳۹۲.

نظرپور، حامد. «بررسی دیدگاه ابن برّجان درباره «حق مخلوق به»». خردنامه صدرا، ش. 102 (1399): 87-98.

2018. Austin (Author), J. O. Urmson (Editor) ,How to Do Things with Words Paperback – October 7, 2018.

Braun, V. & Clarke, V. “Using thematic analysis in psychology. Qualitative Research in Psychology”, 3, (2006):

77-10.

Searle, J. Indirect Speech Acts. In P. Cole, & J. Morgan (Eds.), Syntax and Semantics 3: Speech Acts (pp. 346-360). New York: Academic Press. 1975.

Searle, John, Speech Acts, an Essay in the Philosophy of Language, Cambridge University Press, 1969.

Transliterated  Bibliography

Qurān-i Karīm.

Abū Ḥayyān, Muḥammad ibn Yūsuf. Tafsīr al-Baḥr al-Muḥīṭ. Beirut: Dār al-Kutub al-ʻIlmīyya. 1993/1413.

Āmulī, Ḥydar ibn ʿAlī. Jāmiʿ al-Asrār wa Manbaʿ al-Anwār. Beirut: Mūʾassisa al-Tārīkh al-ʻArabī, 2005/1426.

Āmulī, Ḥydar ibn ʿAlī. Naṣ al-Nuṣūṣ fī Sharḥ al-Fuṣūṣ li-Muḥyī al-Dīn Ibn ʻArabī. Qum: Bīdār, 2016/1394.   

Āmulī, Ḥydar ibn ʿAlī. Risālah Naqd al-Nuqūd fī Maʿrifa al-Vujūd. translated by Ḥamīd  Ṭabībīyān. Tehran: Iṭilāʻāt, 1986/1364.

Āmulī, Ḥydar ibn ʿAlī. Tafsīr al-Muḥīṭ al-Aʻẓam wa al-Baḥr al-Khiḍm  fī Taʾwīl Kitāb Allāh al-ʻAzīz al-Muḥkam. Qum: Nūr ʿālā Nūr, 2001/1422.

Āshtīyānī, Jalāl al-Dīn. Sharḥ Ḥāl va Ārāʾ Falsafī Mulāṣadrā. Qum: Bustān-i Kitāb, 2002/1380.

Āshtīyānī, Maḥdī. Asās al-Tawḥīd. ed. Jalāl al-Dīn Āshtīyānī. Tehran: Amīr  Kabīr, 1999/1377.

ʿAskarī, Ḥasan ibn ʻAbd Allah. al-Furūq fī al-Lugha. Researched by Muḥammad Ibrāhīm Salīm. Cairo: Dār al-ʻIlm  wa Thaqāfa. 1998/1376.

Bābāyī, ʻAlī Akbar et al.  Makātib Tafsīrī. s.l. Pazhūhishkadih Ḥawzah va Dānishgāh, 2003/1381.

Balkhī, Muqātil ibn Sulaymān.  Tafsīr Muqātil ibn Sulaymān. Beirut: Dār Iḥyāʾ al-Tūrāth, 2002/1423.

Bint al-Shāṭī, ʻĀyishih ʻAbd  al-Raḥmān. Iʻjāz Bayānī Qurān. translated by Ḥusayn Ṣābirī. Ed. Parvīz Atābakī. Intishārāt-i ʻIlmī Farhangī, 1998/1376.

Darvīsh, Muḥyī al-Dīn. Iʿrāb al-Qurān al-Karīm wa Bayānuh. Ḥimṣ:  Dār al-Irshād li-l-Shuʾūn al-Jāmiʻīyah; Beirut: Dār al-Yamāmah; Beirut: Dār Ibn Kathīr, 2000/1420.

Dīrbāz, ʻAskar va Ḥisām al-Dīn Mūʾminī Shahrakī. “Tabīyn va Taḥlīl Māhīyat  Idrāk Ḥisī dar Nigāh Ṣadr al-Mutaʾallihīn”. Zihn, no. 83 (2021/1399): 85-109.

Fakhr Rāzī, Muḥammad ibn ʻUmar. Tafsīr Kabīr. Beirut: Maktab Taḥqīq Dār Iḥyāʾ al-Tūrāth al-ʻArabī,  1999/1420.

Farāhīdī, Khalīl ibn Aḥmad. al-ʻAyn. Qum: Mūʾassisa Dār al-Hijrat, 1989/1409.

Farżʻalī, Fāṭimah va Sayyid Murtaḍā Ḥusaynī Shāhrūdī. “Tabyīn Zikr Iḥāṭī va Inbisāṭī Insān Kāmil”. Āynih Maʿrifat. no. 35 (2014/1392): 149-171.

Ḥasanzādih Āmulī, Ḥasan. Dū Risālah-yi Musul va Misāl. S.l. s.n. 2004/1382.

Ḥusaynī Shāhrūdī, Sayyid Murtaḍā va Aʿẓam Sādāt Pīshbīn. “ Ṣudūr Kisrat az Vaḥdat az Dīdgāh-i Ḥikmat Mutaʿāliyah (bar Asās Vaḥdat Tashkīk va Vaḥdat Shakhṣī). Justār-hā-ī dar Falsafah va Kalām, no. 2 (2015/1393): 37-55.

Ḥusaynī Shāhrūdī, Sayyid Murtaḍā va Vaḥīdih Fakhār Nūghānī. “Rābiṭah-yi “Awwal”, “Ākhir”, “Ẓāḥir” va “Bāṭin” bā Insān Kāmil. Justār-hā-ī dar Falsafah va Kalām, no. 2 (2010/1388): 9-28.

Ibn Hishām Anṣārī. Mughnī al-Labīb. Ḥāshīyah Muḥammad al-Amīr. Cairo: Dār al-Kitāb Miṣrī; Beirut: Dār al-Kitāb al-Lubnānī, 1918/1236.

Ibn Manẓūr, Muḥammad ibn Mukarram. Lisān al-ʿArab. Beirut: Dār al-Fikr li-l-Ṭibāʻa wa-al-Nashr al-Tawzīʿ, s.d.

Jāsim, Bakār Maḥmūd Ḥāj. al-Athar al-Falsafī fī Tafsīr. Damascus: Dār al-Nawādir, 2008/1429.

Javādī Āmūlī, ʿAbd Allāh. Raḥīq Makhtūm. Qum: Intishārāt-i Asrāʾ, 1997/1375.

Javādī Āmūlī, ʿAbd Allāh. Taḥrīr Tamhīd al-Qawāʾid. S.l.: al-Zahrā, 1994/1372.

Kulīnī, Muḥammad ibn Yaʿqūb. Uṣūl Kāfī. Translated by Muḥammad Bāqir Kamarih-ī. Qum: Sāzimān Awqāf va Umūr Khiyrīyih, Intishārāt-i Usvih, 1956/1375.

Malikshāhī,  Ḥasan. Tarjamah va Sharḥ al-Ishārāt wa al-Tanbīhāt Ibn Sīnā. Tehran: Intishārāt-i Surūsh, 2013/1392.

Muẓaffar, Muḥammad Riḍā. al-Manṭiq. researched by ʿAlī Shīravānī. Qum: Dār al-ʻIlm, 2004/1382.

Naẓarpūr, Ḥāmid. “Barrisī Dīdgāh Ibn Barjān Darbārih-yi “Ḥaqq Makhlūq bih”. Khiradnāmah-yi Ṣadrā, no. 102 (2021/1399): 87-98.

Palmer, Richard. ʻIlm Hirminūtīk. translated by Muḥammad Saʿīd Ḥanāyī Kāshānī, Tehran: Hirmis, 1977/1356

Rāghib Iṣfahānī, Ḥusayn ibn Muḥammad. al-Mufradāt fī Gharīb al-Qurān. Researched by Muḥammad Khalīl ʿĪtānī. Beirut: Dar al-Maʿrifa. 2001/1422.

Ṣadr al-Dīn Shīrāzī, Muḥammad ibn Ibrāhīm.  al-Mashāʿir. Tarjamah va Sharḥ Imām Qulī ibn Muḥammad ʻAlī ʻImād al-Dawlah. Tehran: Ṭahūrī, 1984/1363.

Ṣadr al-Dīn Shīrāzī, Muḥammad ibn Ibrāhīm. al-Ḥikma al-Mutaʻālīya fī al-Asfār al-ʻAqlīya al-Arbaʻa.  Beirut: Dār al-Maḥja al-Bayḍāʾ, 2011/1432.

Ṣadr al-Dīn Shīrāzī, Muḥammad ibn Ibrāhīm. al-Mabdaʾ wa al-Maʻād. S.l. s.n. s.d.

Ṣadr al-Dīn Shīrāzī, Muḥammad ibn Ibrāhīm. al-Shawāhid al-Rubūbīyah fī Manāhij al-Sulūkīyah. Tehran: Markaz-i Nashr-i Dānishgāhī, 1982/1360.

Ṣadr al-Dīn Shīrāzī, Muḥammad ibn Ibrāhīm. Asrār al-Āyāt. S.l.: Anjuman Islāmī Ḥikmat va Falsafah-yi Irān, 1982/1360.

Ṣadr al-Dīn Shīrāzī, Muḥammad ibn Ibrāhīm. Majmūʻah-yi Rasāʾil Falsafī Ṣadr al-Mutaʾallihīn (Risālah Ajwibat al-Masāʾl al-Naṣīriyah). Ed. Ḥāmid Nājī Iṣfahānī, Tehran: Intishārāt-i Ḥikmat, 1997/1375.

Ṣadr al-Dīn Shīrāzī, Muḥammad ibn Ibrāhīm. Sharḥ Uṣūl al-Kāfī. Translated by Muḥammad Khvājavī. Tehran: Vizārat Farhan va Āmūzish ʿĀlī, Mūʾassisah-yi Muṭāliʿāt  va Taḥqīqāt Farhangī, 1988/1366.

Ṣadr al-Dīn Shīrāzī, Muḥammad ibn Ibrāhīm. Tafsīr al-Qurān al-Karīm. Translated by Muḥammad Khvājavī, Qum: Bīdār, 1988/1366.

Ṣadr al-Dīn Shīrāzī. Īqāẓ al-Nāʾimīn. Tehran: Mūʾassisah-yi Muṭāliʿāt va Taḥqīqāt Farhangī, 1983/1361.

Sājidī, Abū al-Fażl. “Naẓarīyih-yi Kunish Guftārī John Austin va Fahm Zabān Qurān”.  Qabasāt, no. 25 (2003/1381): 122-130.

Sharīf al-Raḍī, Muḥammad  ibn Ḥusayn.  Nahj al-Balāghah. Researched by Ṣibḥī al-Ṣāliḥ. Qum: Mūʾassisa Dār al-Hijrat, 1993/1414.

Shāyistih, Riyḥānih va Murtaḍā Ḥusaynī Shāhrūdī. “Miṣdāq  Qāʿidih-yi al-Wāḥid dar Falsafah Mulāṣadrā”. Justār-hā-ī dar Falsafah va Kalām, no. 1 (2020/1398): 97-117.

Shaykh Fakhr al-Dīn Ibrāhīm Hamadānī. Kulīyāt ʻIrāqī. Ed. Saʿīd Nafīsī. s.l. Kitābkhānah-yi Sanāyī, 1997/1375.

Ṭālibī, Insīyih; Ṭālibzādih Shūshtarī, ʿAbbās va Aḥmad Riḍā Ḥiyrarīyān Shahrī. “Barrisī Khuṭbih-hā-yi Jang Imām ʻAlī(AS) bar Asās Naẓarīyih-yi Kunish Guftārī”. Zabān va Adabīyāt ʻArabī, no. 16 (spring and summer2017/1396): 161-202.

Ṭūsī, Khwājah Naṣīr al-Dīn. Āghāz va Anjām. Tehran: Vizārat-i Farhang va Irshād-i Islāmī, 1996/1374.

Zunūzī, ʻAbd Allāh. Anwār Jalīyah dar Kashf Asrār Ḥaqīqat ʿAlawīyah. Tehran: Amīr  Kabīr, 1992/1371.