بررسی چالش‌های طرح‌های انتقال آب بین حوضه‌ای (مورد مطالعاتی: طرح انتقال آب بهشت‌آباد)

فصلنامه آب و توسعه پایدار

مقاله 5، دوره 11، شماره 3 - شماره پیاپی 33، آذر 1403، صفحه 27-40   

نوع مقاله: مطالعه موردی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jwsd.v11i3.2410-1375

نویسندگان

فرشاد علیپور نصیرمحله¹؛ رسول میرعباسی نجف آبادی^{* 1}؛ علی ترابی حقیقی²

¹گروه مهندسی آب، دانشکده کشاورزی، دانشگاه شهرکرد، شهرکرد، ایران

²گروه مهندسی آب، انرژی و محیط زیست، دانشکده فنی، دانشگاه اولو، فنلاند

چکیده

مدیریت منابع آبی مناطق خشک و نیمه‌خشک جهان به علت عدم تطابق مکانی و زمانی میان عرضه و تقاضای آب با چالش‌های فراوانی روبه‏رو است. از جمله راهکارهای غلبه براین چالش‌ها، اجرای طرح‌های انتقال آب بین‌حوضه‌ای بوده‌ است. اما این طرح‌ها با دستکاری در شرایط طبیعی حوضه‌ها، باعث بروز چالش‌هایی جدید شده‌اند. تاثیرات اجرای این طرح‌ها می‌تواند گستره وسیعی از مسائل را تحت الشعاع قرار دهد که تنها شامل مسائل فنی نبوده و مسائل محیط‏زیستی، اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و حتی امنیتی را در بر می‌گیرد. بررسی تمامی این جوانب نیازمند رویکردی بین‌شته‌ای به مساله و چالش‌های آن می‌باشد تا بتوان تاثیرات متقابل هر یک را بر شرایط کلی پروژه درک و برای افزایش احتمال موفقیت پروژه برنامه‌ریزی کرد. در این پژوهش با بهره‌گیری از منابع کتابخانه‌ای و به شیوه تحلیلی- توصیفی، چالش‌های پیرامون طرح انتقال آب بهشت‌آباد از جوانب مختلف بررسی شد. نتایج نشان داد اگرچه اغلب پژوهش‌های قبلی و تمرکز مدیران و حتی پژوهشگران بر جنبه فنی این طرح بوده‌ است و سعی شده با تغییرات در این بخش، زمینه‌ برای اجرایی شدن طرح فراهم شود، اما چالش‌های پیرامون طرح بهشت‌آباد تنها مسائل فنی نبوده و این طرح می‌تواند بخش‌های مختلفی از زندگی ساکنان حوضه‌های مبدا و مقصد را تحت تاثیر قرار دهد و در صورتی که نسبت به نحوه مواجهه با پیامدهای احتمالی آن راهکاری اندیشیده نشود، ممکن است طرح با چالش‌هایی بیشتر به‌ویژه در زمینه اجتماعی و سیاسی- امنیتی روبه‌‏رو شود. ازاین ‏رو نحوه برخورد با شرایط طرح مذکور می‌تواند از مهمترین چالش‌های حکمرانی کشور در دهه اخیر باشد.

کلیدواژه‌ها

انتقال آب بین حوضه‌ای؛ اثرات اقتصادی؛ اثرات محیط‏زیستی؛ بهشت‌آباد

مراجع

آتشخوار، فاطمه، زمانی، عفت، و پورعبدالله، ناهید. (1391). وضعیت ناپایدار آبخوان‌های مسیر انتقال آب و متاثر از عواقب تونل بهشت‌آباد. همایش ملی انتقال آب بین‌حوضه‌ای (چالش‌ها و فرصت‌‏ها). دانشگاه آزاد اسلامی واحد شهرکرد، شهرکرد، ایران.
اسماعیلی، محمد مهدی. (1399). بحران تأمین آب در حوضه آبریز زاینده‌رود؛ مسائل سیاسی و اجتماعی و راهکارهایی برای مدیریت آن (مطالعهٔ موردی: اعتراضات سال‏های 1389تا 1392). مطالعات و تحقیقات اجتماعی در ایران، 9(3)، 567-585. https://doi.org/10.22059/jisr.2020.295075.990
افضلی، علی اکبر. (1394). تخصیص منابع آب در طرح‌های انتقال آب بین حوضه‌ای با استفاده از تئوری بازی‏‌ها، مطالعه موردی: طرح بهشت‌آباد. پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشکده مهندسی عمران، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران.
افضلی، رسول، ذکی، یاشار، کاویانی راد، مراد، و محمدخانی، عماد. (1399). مطالعه تطبیقی تغییر اقلیم و چالش‌‏های امنیتی بحران آب در شهرهای دو حوضه آبریز مرکزی و دریاچه ارومیه. جغرافیای اجتماعی شهری، 7(1-16)، 167-189. https://dorl.net/dor/20.1001.1.26457784.1399.7.1.9.5
آقانباتی، سیدعلی. (1383). زمین‌شناسی ایران، انتشارات سازمان زمین‌شناسی کشور. چاپ1. تهران، ایران.
امامی، سید نعیم. (1391). چالش‏‌های زمین شناختی پروژه‏‌های انتقال آب بین حوضه‌‏ای (مطالعه موردی: طرح انتقال آب بهشت آباد به فلات مرکزی). همایش ملی انتقال آب بین حوضه‌ای (چالش‌ها و فرصت‌ها). دانشگاه آزاد اسلامی واحد شهرکرد، شهرکرد، ایران.
امیرنژاد، حمید، حسینی، ساره، و صابری مصطفی. (1399). بررسی پیامدهای مثبت و منفی طرح‌‏های انتقال آب بین حوضه‌ای. پ‍‍ژوهشنامه مدیریت حوزه آبخیز، ۱۱(۲۲)، 263-272. http://dx.doi.org/10.52547/jwmr.11.22.263
باقری، علی، نیشابوری، شهناز، جمشیدی، مهدی، و شریعتی، محمد حسن. (1393). سرمقاله و یادداشت‌های کوتاه. آب و توسعه پایدار، 1(3)، الف-پ. https://doi.org/10.22067/jwsd.v1i3.48667
باقری، روح الله. (1396). ارزیابی انتقال بین حوضه‌ای آب وانتقال بین حوضه‌ای جمعیت در طرح بهشت آباد. دومین کنفرانس ملی هیدرولوژی ایران. دانشگاه شهرکرد، شهرکرد، ایران.
ببران، صدیقه. (1387). بحران وضعیت آب در جهان و ایران. فصلنامه علمی راهبرد، 16(2)، 129-146. https://dorl.net/dor/20.1001.1.10283102.1387.16.2.6.9
بیونقی، کیمیا. (1399). قواعد حاکم بر انتقال بین حوضه‌ای آب. پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران.
تیموری یگانه، مریم. (1401). مروری بر طرح‏‌های انتقال آب بین حوضه‌‏ای در جهان و تأثیر آن بر عوامل محیط‏زیستی، اقتصادی و اجتماعی. آب و توسعه پایدار، 9(2)، 57-68. https://doi.org/10.22067/jwsd.v9i2.2202.1121
تیموری، حمیدرضا، حافظ‌نیا، محمدرضا، پاپلی یزدی، محمدحسین، و احمدی نوحدانی، سیروس. (1402). تببین پیامدهای هیدروپلیتیکی تغییرات اقلیمی در ایران (مطالعه موردی حوضه آبریز زاینده رود). آمایش سیاسی فضا. ۵(۳)، ۲۴۶-۲۶۹. 
حلبیان، امیرحسین، و شبانکاری، مهران. (1389). مدیریت منابع آب در ایران (مطالعه موردی: چالش‌های انتقال آب از بهشت‌آباد به زاینده‌رود). چهارمین کنگره بین‏المللی جغرافی‌دانان جهان اسلام. دانشگاه زاهدان، زاهدان، ایران.
حیات‌غیبی، فاطمه، شاهنوشی، ناصر، قهرمان، بیژن، صمدی، حسین، قربانی، محمد، و صبوحی، محمود. (1400). برآورد حداقل جریان آب زیست‌محیطی مورد نیاز رودخانه کارون در بالادست و پایین‌دست سد بهشت‌آباد. آب و خاک، 35(3)، 319-333. 
خواستار بروجنی، میلاد، شریف‌نیا، رضوان السادات، و افضلی، هاشم. (1393). برآورد اثرات اقتصادی و زیست‏محیطی ناشی از احداث سد بهشت‌آباد و تونل انتقال در طرح انتقال آب بین حوضه‌ای بهشت‌آباد به فلات مرکزی. دومین همایش ملی بحران آب (تغییر اقلیم، آب و محیط زیست). دانشگاه شهرکرد، شهرکرد، ایران.
دانش‌مهر، حسین، احمد رش، رشید، و کریمی، علیرضا. (1398). درک معنایی نخبگان و ذی‌مدخلان محلی از طرح انتقال آب رودخانه زاب به دریاچه ارومیه؛ ارائه مدل داده ‌بنیاد. مطالعات و تحقیقات اجتماعی در ایران، 8(1)، 1-32. https://doi.org/10.22059/jisr.2019.260880.707
داوودی دهاقانی، ابراهیم، و عامری، محمدعلی. (1398). پیامدهای اجتماعی و امنیتی انتقال آب بین حوضه‌ای (مورد مطالعه: بهشت‌آباد چهار محال و بختیاری به زاینده‌رود اصفهان). پژوهشنامه جغرافیای انتظامی، 7(25)، 51-76. https://dorl.net/dor/20.1001.1.23833580.1398.1398.25.3.2
ذکی، یاشار، و کیانی، محمدعلی. (1393). مسائل هیدروپلیتیکی ناشی از انتقال بین حوضه‌ای آب (با تأکید بر طرح بهشت‌آباد). دومین همایش ملی بحران آب (تغییر اقلیم، آب و محیط‏زیست). دانشگاه آزاد اسلامی واحد شهرکرد، شهرکرد، ایران.
ذکی، یاشار، و رشیدی، مصطفی. (1395). سیاست آب در حوضه آبریز کارون بزرگ و چالش‌‏های هیدروپلیتیکی ناشی از آن. فصلنامه نگرش‌های نو در جغرافیای انسانی، 8(4)، 43-59. https://dorl.net/dor/20.1001.1.66972251.1395.8.4.4.4
رجا، امید، و پارسی‌نژاد، مسعود. (1399). نگرش همه ‏جانبه بر انتقال آب بین حوضه‌ای. مجله پژوهش‌های راهبردی در علوم کشاورزی و منابع طبیعی، 5(2)، 152-165. https://doi.org/10.22047/srjasnr.2020.113096
رحیم‌دل، محمدجواد، باقرپور، راحب، و مهدوی، سعید. (1390). بررسی مخاطرات زمین‌شناسی محتمل در جریان حفاری تونل انتقال آب بهشت آباد. اولین کنفرانس ملی عمران توسعه. دانشگاه آزاد اسلامی، رشت، ایران.
رحیمی‌زاده، محمدرضا، و بزرگ‌ حداد، امید. (1397). بررسی اثرهای انتقال آب بین حوضه‌ای بر منابع آب ایران. مجله پژوهش‌های راهبردی در علوم کشاورزی و منابع طبیعی، 3(1)، 27-42. https://doi.org/10.22047/srjasnr.2018.110635
رحیمی علی‌آبادی، محمد، اسماعیلی، سیدعلیرضا، گوهری، سعید، و حیدری، مجید. (1402). ارزیابی و بررسی طرح انتقال آب سد آزادی به دشت حر ثلاث‌باباجانی استان کرمانشاه. بیست و دومین کنفرانس هیدرولیک ایران. دانشگاه مراغه، مراغه، ایران.
ریاحی‌پور، مهدی، و خلیلی، خدیجه. (1403). پیش بینی میزان نشت آب زیرزمینی به درون تونل انتقال آب بهشت آباد با استفاده از روش‌های تجربی و هیدروژئولوژی. دوازدهمین همایش ملی محیط‌زیست، انرژی و منابع طبیعی. جهاد دانشگاهی، تهران، ایران.
سعیدی‌نیا، مهری، صمدی بروجنی، حسین، عرب، داود رضا، و زارعی، علیرضا. (1387آ). بررسی میزان آب قابل انتقال از سرشاخه‌های کارون به حوضه‌های مجاور با استفاده از مدلWEAP. سومین کنفرانس مدیریت منابع آب. دانشگاه تبریز، تبریز، ایران.
سعیدی‌نیا، مهری، صمدی بروجنی، حسین، و فتاحی، روح الله. (1387ب). بررسی طرح‌های انتقال آب بین‌حوضه‌ای با استفاده از مدل WEAP (مطالعه موردی: تونل بهشت آباد). پژوهش آب ایران، 2(2)، 33-44.
سلطانی، ناصر، موسوی، میرنجف، و احمد اقبال، گلاویژ. (1395). ارزیابی پیامدهای احتمالی انتقال آب حوضه زاب به دریاچه ارومیه. جغرافیا و پایداری محیط، 6(2)، 35-51.
سلیم‌پور، شاهین، اژدری مقدم، مهدی، و هاشمی‌منفرد، سید آرمان. (1394). برآورد میزان حجم تغذیه مصنوعی آبخوان فارسان جهت کاهش اثر منفی تونل انتقال آب بهشت‌آباد بر سطح آب زیرزمینی. چهاردهمین کنفرانس ملی هیدرولیک ایران. دانشگاه زاهدان. زاهدان، ایران.
شریف‌نیا، رضوان السادات، و اشکانی، نسترن. (1393). پیامدهای منفی حفر تونل انتقال آب بهشت‌آباد بر محیط‏زیست منطقه حفاظت شده و پارک ملی تنگ صیاد – چهارمحال و بختیاری. دومین همایش ملی بحران آب (تغییر اقلیم، آب و محیط‏زیست). دانشگاه آزاد اسلامی واحد شهرکرد، شهرکرد، ایران.
صادقی، سیدحمیدرضا، کاظمی‌کیا، سمیه، خیرفام، حسین، و حزباوی، زینب. (1395). تجارب و پیامدهای انتقال ‌آب بین‌حوضه‌ای در جهان. تحقیقات منابع آب ایران، 12(2)، 120-140. 
صداقت، مرتضی، شیرانی، کوروش، و قاضی‌فرد، اکبر. (1395). بررسی فعالیت گسل‌ها در محل ساختگاه سد بهشت‌آباد به کمک نهشته‌های کواترنر. دو فصلنامه کواترنری ایران، 2(2)، 135-142. https://doi.org/10.22034/irqua.2016.701933
صمدی بروجنی، حسین. (1389). انتقال آب بین‌حوضه‌ای (فرصت‏ها و چالش‏ها)، انتشارات دانشگاه شهرکرد. شهرکرد، ایران.
ضابطیان، بهرنگ، و موسوی، مرضیه. (1400). بررسی سازوکارهای برساخت مسائل محیط‌زیستی (مورد مطالعه: کارزار مردمی توقف تونل بهشت آباد). برنامه‏ریزی رفاه و توسعه اجتماعی، 12(49)، 217-274. https://doi.org/10.22054/qjsd.2021.57194.2077
ضرغامی، مهدی. (1384). مدل اولویت بندی طرح‌های انتقال آب از حوضه‏‌های آبریز مشترک در ایران. دومین همایش تبادل تجربه‏‌های پژوهشی، فنی و مهندسی. دانشگاه تبریز، تبریز، ایران.
عابدیان، حسین، کرمی، غلامحسین، و کریمی، حاجی. (1397). بررسی اثر مقیاس در برآورد مقدار نشت آب از مخزن و تکیه‌گاه سد بهشت‌آباد. زمین‌شناسی کاربردی پیشرفته، 8(3)، 20-28. 
عابدیان، حسین، کرمی، غلامحسین، و کریمی، حاجی. (۱۳۹۹). ارزیابی پتانسیل نشت از جناح راست سد بهشت‌آباد با استفاده از مطالعات هیدروژئولوژی. مجله پژوهش آب ایران، 14(1)، 29-40.
عبدی، عطاالله. (1396). تحلیل نظری واگرایی قومی در جغرافیای سیاسی. فصلنامه بین‏المللی ژئوپلیتیک، 13(48)، 92-120. https://dorl.net/dor/20.1001.1.17354331.1396.13.48.5.2
علی‌بابایی شهرکی، نرگس، داوودیان دهکردی، علیرضا، صمدی بروجنی، حسین، و علی‌بابایی شهرکی، اسماعیل. (1392). بررسی مخاطرات زمین شناسی احداث سد و تونل انتقال آب بهشت آباد در استان چهارمحال و بختیاری. اولین همایش ملی مجازی علوم زمین. ارومیه، ایران.
فریادی، مسعود. (1397). انتقال میان حوضه‏ای آب: مبانی و چالش‏‌های حقوقی. پژوهش حقوق عمومی، 20(61)، 121-150. https://doi.org/10.22054/qjpl.2019.20557.1483
قریشی، سیده زهرا، میان‌آبادی، حجت، و موسوی شفائی، سید مسعود. (1398). نقش قدرت در دیپلماسی آب. تحقیقات منابع آب ایران، 15(2)، 242-264. https://dorl.net/dor/20.1001.1.17352347.1398.15.2.19.8
قهرمانی‌فر، ستار، یزدانی مونکی، احسان، و اکبری‌فرد، سعید. (1397). بررسی اثرات و پیامدهای انتقال آب بین حوضه‏‌ای در ایران و جهان. کنفرانس بین المللی عمران، معماری و مدیریت توسعه شهری در ایران. تهران، ایران.
کارآموز، محمد، مجاهدی، سیدعلی، و احمدی، آزاده. (1386). ارزیابی اقتصادی و تعیین سیاست‌های بهره‌برداری انتقال آب بین حوزه‌ای. تحقیقات منابع آب ایران، 3(2)، 10-25.
گل‌کرمی، عابد، و کاویانی‌راد، مراد. (1396). تاثیر محدودیت منابع آب بر تنش‏های هیدروپلیتیک (نمونه موردی: حوضه آبریز مرکزی ایران با تاکید بر حوضه آبریز زاینده رود). مجله جغرافیا و برنامه‌ریزی محیطی، 28(1)، 113-134. doi: 10.22108/gep.2017.97903.0
محمدی، حمیدرضا، حکیمی‌خرم، علی، و احمدی، ابراهیم. (1398). امکان سنجی اجرای پروژه‌های انتقال آب بین‌حوضه‌ای در ایران (مطالعه موردی: طرح انتقال آب بهشت‌آباد-فلات مرکزی). پژوهش‌‏های جغرافیای انسانی، 51(4)، 1073-1092. https://dorl.net/dor/20.1001.1.20086296.1398.51.4.13.9
محمدیان، عبرت، و رنجبر باروق، زهرا. (1394). بررسی چالش‌‏های طرح انتقال آب بین‌حوضه‌ای مطالعه موردی بهشت‌آباد. سومین همایش ملی انجمن ایرانی ژئومورفولوژی (ژئومورفولوژی و بحران آب). دانشگاه تهران، تهران، ایران.
مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی. (1387). انتقال آب بین حوزه‏ای بهشت آباد به فلات مرکزی. شماره مسلسل: 8935، کد موضوعی 250. تاریخ انتشار 24/1/1387. تهران، ایران.
مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی. (1391). درباره انتقال آب بهشت‌آباد. شماره مسلسل: 12492، کد موضوعی 250. تاریخ انتشار: 11/5/1391. تهران، ایران.
مریدسادات، محمد، صمدی بروجنی، حسین، طاهری سودجانی، هاجر، و پولادگر، محسن. (1390). الزامات توسعه پایدار در طرح‌های انتقال آب بین حوضه‌ای (مطالعه موردی: انتقال آب بهشت‌آباد به فلات مرکزی ایران). یازدهمین سمینار سراسری آبیاری و کاهش تبخیر. دانشگاه شهید کرمان، کرمان، ایران.
مظلوم شهرکی، رسول، خاشعی سیوکی، عباس، نجفی مود، محمدحسین، و خزیمه‌نژاد، حسین. (1392). بررسی طرح انتقال آب بین حوضه‌ای بهشت‌آباد و تاثیر آن بر روی مناطق مبدا و مقصد. اولین همایش ملی آبیاری و بهره‌وری آب. دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران.
نادری، لادن، و کرمی دهکردی، اسماعیل. (1397). دیدگاه خانوارهای محلی پیرامون پیامدهای اجتماعی احداث سد بهشت‌آباد در حوزه مبدأ. پژوهش‌های روستائی، 9(4)، 628-645. 
نادری، لادن، و کرمی دهکردی، اسماعیل. (1398). تأثیر احداث سد بهشت‌آباد بر راهبردهای معیشت خانوارهای جوامع محلی. آمایش فضا و ژئوماتیک، ۲۳ (۱)، ۲۵-۵۱. http://dorl.net/dor/20.1001.1.16059689.1398.23.1.2.3
نصرآزادانی، حامد، مهکویی، حجت، گندمکار، امیر، و عباسی، علیرضا. (1403). تحلیلی بر انتقال آب میان حوضه‌ای در استان‏های اصفهان و چهارمحال و بختیاری. جغرافیا و مطالعات محیطی، 49 (13)، 22-41.
نصرآزادانی، حامد، مهکویی، حجت، گندمکار، امیر، و عباسی، علیرضا. (آماده انتشار). واکاوی چالش‏‌های انتقال آب بین حوضه‏‏‌ای بر امنیت اجتماعی و اقتصادی در استان‎های اصفهان و چهارمحال و بختیاری. پژوهش‌های جغرافیای سیاسی، آماده انتشار. https://doi.org/10.22067/PG.2024.88694.1293
AhmadiNajl, A., Haghighi, A., & Samani, H.V. (2016). Driving optimum trade-off between the benefits and costs of interbasin water transfer projects. International Journal of Optimization in Civil Engineering, 6(2), 173-185.
Chen, Z., Wang, H., & Qi, X. (2013). Pricing and water resource allocation scheme for the South-to-North Water Diversion Project in China. Water Resources Management, 27(5), 1457-1472. https://doi.org/10.1007/s11269-012-0248-1
Feng, S., Li, L.X., Duan, Z.G., & Zhang, J.L. (2007). Assessing the impacts of south-to-north water transfer project with decision support systems. Decision Support Systems, 42(4), 1989-2003. https://doi.org/10.1016/j.dss.2004.11.004
Ghassemi, F., & White, I. (2007). Inter-basin water transfer: case studies from Australia, United States, Canada, China and India, Cambridge University Press. London, United Kingdom.
Gu, W., Shao, D., & Jiang, Y. (2012). Risk evaluation of water shortage in source area of middle route project for South-to-North Water Transfer in China. Water resources management, 26, 3479-3493. https://doi.org/10.1007/s11269-012-0086-1
Karakaya, N., Evrendilek, F., & Gonenc, E. (2014). Inter-basin water transfer practices in Turkey. Journal of Ecosystem & Ecography, 4(2), 1000149. https://doi:10.4172/2157-7625.1000149
Knapp, K.C., Weinberg, M., Howitt, R., & Posnikoff, J.F. (2003). Water transfers, agriculture, and groundwater management: a dynamic economic analysis. Journal of environmental management, 67(4), 291-301. https://doi.org/10.1016/S0301-4797(02)00162-7
Manshadi, H.D., Niksokhan, M.H., & Ardestani, M. (2015). A quantity-quality model for inter-basin water transfer system using game theoretic and virtual water approaches. Water Resources Management, 29, 4573-4588. https://doi.org/10.1007/s11269-015-1076-x
Meador, M.R. (1992). Inter‐basin water transfer: Ecological concerns. Fisheries, 17(2), 17-22. https://doi.org/10.1577/1548-8446(1992)017%3C0017:IWTEC%3E2.0.CO;2
Roozbahani, A., Ghased, H., & Shahedany, M.H. (2020). Inter-basin water transfer planning with grey COPRAS and fuzzy COPRAS techniques: A case study in Iranian central plateau. Science of the Total Environment, 726, 138499. https://doi.org/10.1016/j.scitotenv.2020.138499
Snaddon, C. D. (1998). Some of the ecological effects of a small inter-basin water transfer on the receiving reaches of the upper Berg river. Master's thesis, Faculty of science, University of Cape Town, Cape Town. South Africa.
Zhuang, W. (2016). Eco-environmental impact of inter-basin water transfer projects: a review. Environmental Science and Pollution Research, 23, 12867-12879. https://doi.org/10.1007/s11356-016-6854-3