ارزیابی فقهی تصرف در نفقۀ حج و سلب استطاعت مستطیع

فقه و اصول (Fiqh va uṣūl)

مقاله 7، دوره 56، شماره 4 - شماره پیاپی 139، بهمن 1403، صفحه 169-195   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jfiqh.2023.79891.1487

نویسندگان

محمدباقر کرملاچعب^{* 1}؛ حمید مؤذنی بیستگانی²

¹دانش آموختهٔ سطح دو حوزهٔ علمیهٔ جزائریه شهرستان شوشتر، خوزستان، ایران

²دانش آموختهٔ سطح چهار حوزهٔ علمیهٔ قم و دکتری گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشکدهٔ الهیات، حقوق و معارف اسلامی، دانشگاه سیستان و بلوچستان، زاهدان، ایران

چکیده

حج یکی از واجبات مشروط است و پس از تحقق استطاعت بر ذمۀ مکلف مستقر می‌شود. به اجماع فقها و با استناد به ادلۀ متقن، مکلف پس از حصول استطاعت، مجاز به تصرف در اموال و سلب استطاعت از خود نیست. اما در اطلاق یا تقیید حرمت، بین فقها اختلاف‌نظر واقع شده و اقوالی مطرح است. برخی ملاک حرمت را تمکن از سفر و برخی خروج کاروان و برخی رسیدن به ماه‌های حج می‌دانند و بعضی دیگر قائل به اطلاق هستند. طبق یافته‌های این پژوهش که به‌روش توصیفی‌تحلیلی و به‌شیوهٔ کتابخانه‌ای انجام شده است، پس از حصول استطاعت، مکلف از لحاظ زمانی، مطلقاً مجاز به سلب استطاعت از خود نیست. برخی از قائلان به اطلاق حرمت سلب استطاعت، آن را نسبت به شرایط مکلف تخصیص زده و مکلف را به‌هنگام ضرورت مجاز به تصرف دانسته‌اند که قول این دسته از فقها با استناد به دلیل روایی و قواعد فقهی پذیرفته شده است. از لحاظ حکم وضعی نیز معاملاتی که غیرضروری و با استفاده از نفقۀ حج صورت می‌گیرد، صحیح و نافذ است.

کلیدواژه‌ها

استطاعت؛ سلب استطاعت؛ تصرف در مال ‌الحج؛ تفویت واجب؛ نفقۀ حج؛ فقه الحج

مراجع

قرآن کریم

آخوند خراسانی، محمدکاظم‌بن‌حسین. کفایة الاصول. قم: آل‌البیت(ع). چاپ‌اول، 1409ق.

آملی، محمدتقی. مصباح الهدی فی شرح العروة الوثقی. بی‎جا: بی‌نا. چاپ‌اول، 1384ق.

اشتهاردی، علی‌پناه. مدارک العروة. قم: دار الاسوة. چاپ‌اول، 1417ق.

انصاری، مرتضی‌بن‌محمدامین. فرائد الاصول. قم: مجمع الفکر الاسلامی. چاپ‌نهم، 1428ق.

بجنوردی، حسن. القواعد الفقهیة. قم: الهادی. چاپ‌اول، 1419ق.

بحرانی، هاشم‌بن‌سلیمان. البرهان فی تفسیر القرآن. قم: بعثت. چاپ‌اول، 1415ق.

بحرانی، یوسف‌بن‌احمد. الحدائق الناضرة فی احکام العترة الطاهرة. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. چاپ‌اول، 1363.

بهجت، محمدتقی. مناسک حج. قم: دفتر آیت‌الله بهجت. بی‌تا.

تبریزی، جواد. مناسک الحج. قم: دار الصدیقة الشهیدة. چاپ‌اول، 1383.

تسخیری، محمدعلی. القواعد الاصولیة و الفقهیة علی مذهب الامامیة. قم: مجمع تقریب مذاهب اسلامی. چاپ‌دوم، 1431ق.

حر عاملی، محمدبن‌حسن. تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعة. قم: آل‌البیت(ع). چاپ‌سوم، 1416ق.

حسینی حائری، کاظم. مناسک الحج. بی‌جا: دفتر آیت‌الله سیدکاظم حائری. چاپ‌دوم، 1427ق.

حکیم، محسن. مستمسک العروة الوثقی. قم: دار التفسیر. 1374.

حکیم، محمدتقی. الاصول العامة فی الفقه المقارن. قم: مجمع جهانی اهل بیت(ع). چاپ‌دوم، 1418ق.

خمینی، روح‌الله. تحریر الوسیلة. تهران: مؤسسهٔ تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره). چاپ‌سوم، 1434ق.

خمینی، روح‌الله. مناسک حج. قم: پژوهشکدهٔ حج و زیارت. 1397.

خوئی، ابوالقاسم. مناسک الحج. قم: مهر. 1411ق.

روحانی، محمدصادق. مناسک حج. قم: کلبهٔ شروق. 1391.

سبحانی تبریزی، جعفر. ارشاد العقول الى مباحث الأصول‏. قم: مؤسسهٔ امام صادق(ع). چاپ‌اول، 1424ق.

سبحانی تبریزی، جعفر. الموجز فی اصول الفقه. قم: مؤسسهٔ امام صادق(ع). چاپ‌چهاردهم، 1387.

سبحانی تبریزی، جعفر. مناسک حج. قم: مؤسسهٔ امام صادق(ع). چاپ‌اول، 1428ق.

سبزواری، عبدالاعلی. مهذب الاحکام فی بیان الحلال و الحرام. قم: دفتر آیت‌الله سبزواری. چاپ‌چهارم، 1416ق.

شبیری زنجانی، موسی. مناسک الحج. قم: مشرقین. چاپ‌اول، 1421ق.

شهید اول، محمدبن‌مکی. الدروس الشرعیة فی فقه الامامیة. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. چاپ‌دوم، 1417ق.

شهید ثانی، زین‌‌الدین‌بن‌علی. الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة. به‌تحقیق محمد کلانتر. قم: داوری. چاپ‌اول، 1410ق.

صاحب‌جواهر، محمدحسن‌بن‌باقر. جواهر الکلام فی ثوبة الجدید. قم: دایرة المعارف فقه اسلامی. چاپ‌اول، 1421ق.

صافی، لطف‌الله. بیان الاصول. قم: دفتر آیت‌الله صافی گلپایگانی. چاپ‌اول، 1428ق.

صافی، لطف‌‌الله. استفتائات حج. قم: مؤسسهٔ انتشارات حضرت معصومه (س). چاپ‌اول، 1422ق.

صافی، لطف‌‌الله. فقه الحج. قم: حضرت معصومه(س). چاپ‌اول، 1423ق.

صدر، محمدباقر. المعالم الجدیدة للأصول‏. قم: کنگرهٔ شهید صدر. چاپ‌دوم، 1379.

صدر، محمدباقر. دروس فی علم الاصول. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. چاپ‌پنجم، 1418ق.

طباطبائی حکیم، محمدسعید. مناسک الحج و العمرة مع الاستفتائات. قم: دار الهلال. 1423ق.

طباطبایی قمی، تقی. آراؤنا فی اصول الفقه. قم: محلاتی. چاپ‌اول، 1371.

طباطبایی قمی، حسن. کتاب الحج. بی‌جا: باقری. چاپ‌اول، 1415ق.

طباطبایی، محمدکاظم. العروة الوثقی محشی. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. چاپ‌دوم، 1421ق.

طوسی، محمدبن‌حسن. الخلاف فی الاحکام. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. چاپ‌اول، 1407ق.

طوسی، محمدبن‌حسن. المبسوط فی فقه الامامیة. تهران: الرضویة. چاپ‌سوم، 1387ق.

عبدی، محمدحسین. الاساس فی اصول الفقه. قم: حوزهٔ علمیه. چاپ‌چهارم، چاپ 1399.

عراقی، ضیاءالدین. بدائع الافکار فی الاصول. نجف: المطبعة العلمیة. چاپ‌اول، 1370ق.

علامه حلی، حسن‌بن‌یوسف. تحریر الاحکام الشرعیة. قم: مؤسسهٔ امام صادق(ع). چاپ‌اول، 1420ق.

علامه حلی، حسن‌بن‌یوسف. تذکرة الفقهاء. قم: آل‌البیت(ع). چاپ‌اول، 1414ق.

علامه حلی، حسن‌بن‌یوسف. منتهی المطلب فی تحقیق المذهب. مشهد: مجمع البحوث الاسلامیة. چاپ‌اول، 1412ق.

علوی گرگانی، محمدعلی. مناسک حج. قم: دفتر آیت‌الله علوی گرگانی. 1382.

فاضل لنکرانی، محمد. ایضاح الکفایة‏. قم: نوح. چاپ‌پنجم، 1385.

فاضل لنکرانی، محمد. تفصیل الشریعة: کتاب الحج. بیروت: دار التعارف. چاپ‌دوم، 1418ق.

فاضل لنکرانی، محمد. مناسک الحج. قم: مرکز فقهی ائمهٔ اطهار. 1423ق.

فاضل هندی، محمدبن‌حسن. کشف اللثام عن قواعد الاحکام. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. چاپ‌اول، 1416ق.

فیاض، محمداسحاق. تعالیق مبسوطة علی العروة الوثقی. قم: محلاتی. چاپ‌اول، بی‌تا.

فیاض، محمداسحاق. مناسک الحج. قم: عزیزی. 1418ق.

محقق حلی، جعفربن‌حسن. شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام. قم: اسماعیلیان. چاپ‌دوم، 1408ق.

محقق داماد، مصطفی. قواعد فقه (بخش جزایی). تهران: مرکز نشر علوم اسلامی. 1383.

محقق سبزواری، محمدباقربن‌محمدمؤمن. ذخیرة المعاد فی شرح الإرشاد. قم: آل‌البیت(ع). نسخهٔ خطی.

مظاهری، حسین. مناسک حج. قم: الزهراء(س). چاپ‌پنجم، 1394.

مظفر، محمدرضا. اصول الفقه. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. چاپ‌پنجم، 1430ق.

مقدس اردبیلی، احمدبن‌محمد. مجمع الفائدة و البرهان فی شرح ارشاد الاذهان. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. چاپ‌اول، 1403ق.

مکارم شیرازی، ناصر. القواعد الفقهیة. قم: مدرسهٔ امام امیرالمؤمنین(ع). چاپ‌سوم، 1411ق.

مکارم شیرازی، ناصر. مناسک جامع حج. قم: مدرسهٔ امام علی‌بن‌ابی‌طالب(ع). چاپ‌اول، 1426ق.

موسوی روضاتی، احمد. اجماعات فقهاء الامامیه. بیروت: اعلمی. چاپ‌اول، 1432ق.

موسوی عاملی، محمدبن‌علی. مدارک الاحکام فی شرح شرائع الاسلام. مشهد: آل‌البیت(ع). چاپ‌دوم، 1411ق.

نائینی، محمدحسین. فوائد الاصول. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. چاپ‌اول، 1376.

نراقی، احمدبن‌محمدمهدی. مستند الشیعة فی احکام الشریعة. قم: آل‌البیت(ع). چاپ‌اول، 1415ق.

نوری همدانی، حسین. مناسک الحج. قم: دفتر آیت‌الله نوری همدانی. 1430ق.

هاشمی شاهرودی، محمود. کتاب الحج. قم: انصاریان. چاپ‌اول، بی‌تا.

هاشمی شاهرودی، محمود. مناسک الحج. بی‌جا: بی‌نا. بی‌تا.