روح قدرت؛ مکانیسم جابه‌جایی قدرت (الگوی جابه‌جایی قدرت در تاریخ ایران)

تاریخ و فرهنگ

مقاله 2، دوره 57، شماره 1 - شماره پیاپی 114، شهریور 1404، صفحه 45-70   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jhistory.2025.90837.1347

نویسنده

ساسان طهماسبی^*

استادیار گروه تاریخ، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران.

چکیده

اراده قدرت مهم‌ترین مفهوم فلسفی برای تبیین اسباب و فرایند جابه‌جایی قدرت و از محرک‌های اصلی کسب و حفظ آن است، اما برای دستیابی و حفظ قدرت کافی نیست. بنابراین، این پژوهش به روش توصیفی- تحلیلی- استنتاجی، درصدد پاسخ‌گویی به این پرسش است که مکانیسم اصلی جابه‌جایی قدرت چیست و جابه‌جایی قدرت در تاریخ ایران از چه الگویی پیروی کرده است؟ یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد که هرچند ارادۀ قدرت از بایسته‌های کسب و حفظ قدرت است، اما روح قدرت که بدیلی فربه‌تر است و ارادۀ قدرت را نیز در برمی‌گیرد، زمینه را برای دستیابی به قدرت و حفظ و گسترش آن فراهم می‌کند و هرگاه دچار زوال شود، قدرت حاکم جای خود را به صاحبان جدید روح قدرت می‌دهد. در نتیجه، هیچ قوم، ملت یا منطقه‌ای بیش از یک‌بار، در مقام قدرت برتر ظاهر نشده است و قدرت نه‌تنها بین اقوام و ملل، بلکه بین اقشار و طبقات نیز جابه‌جا شده است.

کلیدواژه‌ها

قدرت؛ ارادۀ قدرت؛ روح قدرت؛ جابه‌جایی قدرت؛ تاریخ ایران

مراجع

ابن‌اعثم کوفی، ابو محمد. الفتوح. ترجمۀ محمد بن احمد مستوفی. به‌تصحیح غلامرضا طباطبائی مجد. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، 1386ش.

ابن‌خلدون، عبدالرحمن. مقدمه. ترجمۀ محمد پروین گنابادی. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1352ش.

ابن‌سعد کاتب. طبقات. ترجمۀ محمود مهدوی دامغانی. تهران: انتشارات فرهنگ و اندیشه، 1390ش.

ارسطو. سیاست. ترجمۀ حمید عنایت. تهران: شرکت سهامی کتاب‌های جیبی، 1358ش.

آذرنگ، عبدالحسین. سقوط‌ها، فروپاشی‌ها. تهران: انتشارات جهان کتاب، 1401ش.

آرون، ریمون. مراحل اساسی اندیشه در جامعه‌شناسی. ترجمۀ باقر پرهام. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، 1370ش.

بلوم، ویلیام تی. نظریه‌های نظام سیاسی. ترجمۀ احمد تدین. تهران: نشر آران، 1373ش.

بیگدلی، محسن. ریشه‌یابی زمینه‌های انحطاط دولت صفویه (از آغاز تا فروپاشی). تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1400ش.

بیهقی، ابوالفضل. تاریخ بیهقی. به‌تصحیح علی‌اکبر فیاض. مشهد: انتشارات دانشگاه فردوسی، 2536ش.

پلان کارپن، ژان. سفرنامۀ پلان کارپن. ترجمۀ ولی‌الله شادان. تهران: انتشارات یساولی، 1363ش.

پورعزت، علی‌اصغر و غزاله طاهری عطار. «بررسی دلایل فروپاشی حکومت و تمدن باستانی هخامنشیان». پژوهش حقوق و سیاست. ش. 21 (1385): 79- 118.

توین‌بی، آرنولد. بررسی تاریخ (حکایاتی از تمدن‌های برجای‌مانده و منقرض). ترجمۀ محمدحسین آریا. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، 1393ش.

الجابری، محمد عابد. اندیشۀ ابن‌خلدون؛ عصبیت و دولت. ترجمۀ احمد فُرادی اهوازی. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، 1398ش.

دورانت، ویل. تاریخ تمدن، جلد 1 (مشرق زمین: گاهوارۀ تمدن). ترجمۀ احمد آرام. تهران: انتشارات اقبال، 1337؛ جلد 3 (قیصر و مسیح). ترجمۀ علی اصغر سروش. تهران: انتشارات اقبال، 1341؛ جلد 6 (اصلاح دین). ترجمۀ فریدون بدره‌ای. تهران: انتشارات اقبال، 1345؛ جلد 7 (آغاز عصر خرد). ترجمۀ اسماعیل دولتشاهی. تهران: انتشارات اقبال، 1348ش.

دیبا، فاطمه و علی کرمانی. «زمینه‌های تشکیل حکومت قراختائیان در شرق ایران و ماوراءالنهر و روند سقوط آن‌ها». فصل‌نامۀ جندی‌شاپور، سال ششم، ش. 22 (تابستان 1399): 49-58.

راسل، برتراند. قدرت. ترجمۀ نجف دریابندری. تهران: انتشارات خوارزمی، 1361ش.

طبری، محمد بن جریر. تاریخ طبری. ترجمۀ ابوالقاسم پاینده. تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران، 1354ش.

علل برافتادن صفویان؛ مکافات‌نامه. به‌تصحیح رسول جعفریان. تهران: مرکز چاپ و نشر سازمان تبلیغات اسلامی، 1372ش.

کروسینسکی، یوداس تادئوس. سفرنامۀ کروسینسکی (سقوط صفویه و پادشاهی نادرشاه). ترجمۀ ساسان طهماسبی. تهران: انتشارات امیرکبیر، 1402ش.

کمالی سروستانی، خسرو و مریم جعفری سرو جهانی. «بررسی تطبیقی علل اقتصادی سقوط حکومت‌های صفویه و مغولان کبیر هند». فصلنامۀ تاریخ اسلام، ش. 74 (1397): 211-240. 10.22081/hiq.2018.66109

ماکیاولی، نیکولو. شهریار. ترجمۀ داریوش آشوری. تهران: انتشارات کتاب پرواز، 1366ش.

مروی، محمدکاظم. عالم‌آرای نادری. به‌تصحیح محمدامین ریاحی. تهران: کتابفروشی زوار، 1364ش.

مسعودی، ابوالحسن. التنبیه و ‌الاشراف. ترجمۀ ابوالقاسم پاینده. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، 1365ش.

مسعودی، ابوالحسن. مروج‌الذهب و معادن‌الجوهر. ترجمۀ ابوالقاسم پاینده. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، 1390ش.

نیچه، فردریش. ارادۀ قدرت. ترجمۀ مجید شریف. تهران: انتشارات جامی، 1377ش.

نیچه، فردریش. چنین گفت زرتشت. ترجمۀ داریوش آشوری. تهران: انتشارات آگاه، 2535ش.

وبر، ماکس. اخلاق پروتستان و روح سرمایه‌داری. ترجمۀ عبدالمعبود انصاری. تهران: انتشارات سمت، 1371ش.

هابس، توماس. لویاتان. ترجمۀ حسین بشیریه. تهران: نشر نی، 1380ش.

هرودت. تاریخ هرودت. ترجمۀ مرتضی ثاقب‌فر. تهران: انتشارات اساطیر، 1389ش.

یعقوبی، ابن‌واضح. البلدان. ترجمۀ محمدابراهیم آیتی. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 2536ش.