تلفیق گفتمان‌ها در زندگی و شخصیت جلال‌الدین محمد بلخی (مولانا)

جستارهای نوین ادبی

مقاله 7، دوره 57، شماره 4 - شماره پیاپی 227، اسفند 1403، صفحه 187-161   

نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jls.2025.91594.1672

نویسندگان

مژگان عثمانی¹؛ سید مهدی زرقانی^{* 2}؛ محمود رضا قربان صباغ³

¹گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران.

²استاد گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران.

³دانشیار گروه زبان انگلیسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران.

چکیده

غالباً تصور می‌شود گفتمان فقهی و عرفانی و به‌تبع آن، عرفا و فقها نسبت تخاصمی یا متضاد دارند، چنان‌که گویا فقه و تصوف ذاتاً غیرقابل‌جمع‌اند. نیز هر دو گفتمان اموری یک‌دست و بی منفذ تصور می‌شود که از هرگونه تداخل با یکدیگر شدیداً پرهیز دارند؛ اما در تاریخ شخصیت‌های متعددی ظهور کرده‌اند که در عین ارتقا به مناصب والای فقاهت، دارای گرایش‌های شدید عرفانی هم بوده‌اند؛ به‌طوری‌که می‌توان آن‌ها را عارف – فقیه نامید. تصورات شبیه به این، کمابیش دربارۀ نسبت میان دو گفتمان تصوف و سیاست نیز وجود دارد. حال آن‌که سه گفتمان سیاسی، فقهی و تصوف در طول تاریخ وابستگی‌ها، پیوستگی‌ها و همگرایی‌های متعددی داشته‌اند. از دیگر سو، وقتی به عناصر گفتمانی سیاست، فقاهت و تصوف نگاه می‌کنیم، در مواردی آن‌ها را غیرقابل‌جمع می‌یابیم. ما در پی بررسی چگونگی تلفیق گفتمان‌های به­ظاهر ناسازگار در زندگی و شخصیت مولانا هستیم. رویکرد ما تحلیل متنی و استفاده از نظریۀ تحلیل گفتمان است و در پایان نشان داده‌ایم که گفتمان‌های سیاسی، فقهی، اقتصادی و عرفانی در همه دوره‌های زندگی مولانا با یکدیگر تلفیق‌شده‌اند و تصوراتی که زندگی مولانا را به دو دوره کاملاً منفک و در تقابل با یکدیگر مطرح کرده‌اند، نادرست است.

کلیدواژه‌ها

مولانا؛ تلفیق گفتمانها؛ زندگی و شخصیت

مراجع

1. ابن جوزی، ا. (1395). تلبیس ابلیس. ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگزلو. مرکز نشر دانشگاهی.
2. احسان­اوغلو، ا.، و عبادی­زحمتکش، م. (1386). مدارس امپرتوری عثمانی. تاریخ اسلام. ج. 29. دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم - کتابخانه مدرسه فقاهت.
3. استوار نامقی، م. ( 1396). تحلیل گفتمانی انس التائبین احمد جام (رساله دکتری منتشرنشده). دانشگاه فردوسی مشهد.
4. افلاکی، ش. (1362). مناقب العارفین. دنیای کتاب.
5. امیری خراسانی، ا. (1380). علم از دیدگاه مولانا. مجلۀ دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، ۲۱(۴)، ۱۵۸‏‑۱۷۷. https://doi.org/10.52547/jipt.2022.224709.1193
6. بلخی، م. (1388). فیه مافیه و پیوسته­های نویافته. به تصحیح توفیق سبحانی. پارسه.
7. بلخی، م. (1371). مکتوبات. به تصحیح توفیق سبحانی. مرکز نشر دانشگاهی.
8. بهاءولد، م. (1332). معارف. ج. به اهتمام فروزانفر. طهوری.
9. تبریزی، ش. (1396). مقالات شمس. به اهتمام کاظم عابدنی مطلق. مرکز.
10. حاج منوچهری، ف. (1398). دارالحدیث. دائره المعارف بزرگ اسلامی. ج. ۲۳. مرکز پژوهش­های ایرانی و اسلامی.
11. حداد عادل، غ. (1393). احوال دل گداخته: گزیدۀ مکتوبات مولانا. سخن.
12. حکیمیان، ا. (1354). بررسی­های دربارۀ مولوی (مجموعه­ای از چند مقاله در باره جلال­الدین محمد مولوی). چاپخانه زر.
13. داکانی، پ. (1387). شمس من و خدای من: پژوهشی در بارۀ زندگی مولانا و ارتباط عرفانی او با شمس تبریزی. علم.
14. زرین­کوب، ع. (1368). سرِّ نِی (نقد و شرح تحلیلی و تطبیقی مثنوی). علمی.
15. زرین‌کوب، ع. (1371). پله پله تا ملاقات خدا (دربارۀ زندگی، اندیشه و سلوک مولانا جلال­الدین رومی). علمی.
16. سبحانی، ت. (1388). مقدمۀ فیه مافیه و پیوست­های نویافته. پارسه.
17. سپهسالار، ف. (1325). رسالۀ سپهسالار در احوال مولانا جلال­الدین محمد بلخی. به تصحیح سعید نفیسی. اقبال.
18. سروش، ع. (1367). قمار عاشقانه. صراط.
19. سلطان ولد، م. (1389). ولد نامه. به تصحیح جلال­الدین همایی. هما.
20. شیمل، آ. (1386). شکوه شمس (سیری در آثار و افکار مولانا جلال­الدین رومی). ترجمه حسن لاهوتی. علمی و فرهنگی.
21. صفا، ذ. (1354). بررسی­های دربارۀ مولوی (مجموعه­ای از چند مقاله در باره جلال­الدین محمد مولوی). چاپخانه زر.
22. عثمانی، م. (1403). تحلیل انتقادی بخش اول زندگی نامه مولانا. غالب، ۱۳(۲)، ۱۴۷-168.
23. https://doi.org/10.58342/ghalibqj.V.13.I.2.8
24. علیخانی، ف. (1396). سبک­شناسی انتقادی مکتوبات جلال­الدین محمد مولوی (پایان‌نامه منتشرنشده ارشد). دانشگاه الزهرا.
25. فتوحی رودمعجنی، م. (1392). تعامل مولانا جلال­الدین با نهاد قدرت و سیاست در قونیه. مجلۀ دانشگاه خوارزمی، ۲۱(۷۴)، 49-‏68.
26. فروزانفر، ب. (1308). احوال و زندگانی مولانا. ارس.
27. قرایی، م. (1388). نگاهی به پیش­فرض­های انسان­شناختی فقه و عرفان. پژوهشنامۀ عرفان، ۱(۱)، 81-106.
28. گولپینارلی، ع. (1363). مولانا جلال­الدین، زندگانی، فلسفه، آثار و گزیده­ای از آن­ها. ترجمه و توضیحات توفیق سبحانی. مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
29. لاکلا، ا.، و موفه، ش. (1392). هژمونی و استراتژی سوسیالیستی؛ به سوی سیاست دموکراتیک رادیکال. ترجمۀ محمد رضایی. ثالث.
30. لوئیس، د. (1383). مولوی: دیروز و امروز، شرق و غرب. ترجمۀ فرهاد فرهمندفر. ثالث.
31. محقق ترمذی، ب. (1377). معارف (مجموعه مواعظ و کلمات سیدبرهان­الدین محقق ترمذی همراه با تفسیر سوره محمد و فتح). با تصحیحات و حواشی بدیع الزمان فروزانفر. مرکز نشر دانشگاهی.
32. بی­نا. (1347). مناقب اوحدالدین حامدبن ابی الفخر کرمانی. با تصحیح و حواشی بدیع­الزمان فروزانفر. بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
33. موحد، م. (۱۳۹۶، ۱۵ بهمن). بعد از ما مثنوی شیخی کند. برگرفته از سایت مرکز دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی (مرکز پژوهش‌های ایرانی اسلامی). cgie.org.ir/popup/fa/system/contentprint/212902
34. نصر خراسانی، م.، و همکاران. (1393). اهداف تربیت عرفانی در نگاه مولانا با تأکید بر انسان­شناسی. پژوهش در مسائل تعلیم و تربیت اسلامی، ۲۲(۲)، ۵۷-۷۸.
35. همایی، ج. (1354). بررسی­های در باره مولوی. چاپخانه زر.
36. یورگنسن، م.، و فیلیپس، ل. (1389). نظریـه و روش در تحلیـل گفتمـان. ترجمـه هـادی جلیلـی. نی.
37. Chouliaraki, L., & Fairclough, N. (1996). Rethinking critical discourse analysis. Edinburgh University Press.
38. Foucault, M. (1963). A preface to transgression. Critique, 195-196, 751–770.
39. Howarth, D. (2000). Discourse. Open University Press.
40. Makdisi, G. (1981). The rise of colleges: Institutions of learning in Islam and the West. Edinburgh University Press.
41. Talbot Rice, T. (2015). Seljuks in Asia Minor. The Library.