مدل‌های ذهنی و تجربه کاربری در برنامه‌های کتابخوان الکترونیکی

پژوهشنامه کتابداری و اطلاع رسانی

مقاله 3، دوره 15، شماره 1 - شماره پیاپی 29، خرداد 1404، صفحه 57-76   

نوع مقاله: مقالات پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/infosci.2025.90205.1221

نویسندگان

اعظم نجفقلی نژاد¹؛ زینب صفوی^{* 2}

¹استادیار گروه پژوهشی علوم داده، اطلاعات و هوش مصنوعی سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران

²دانش‌آموخته دکتری، علم اطلاعات و دانش ­شناسی، دانشگاه الزهرا، تهران، ایران

چکیده

هدف: هدف از انجام این پژوهش، بررسی مدل‌­های ذهنی کاربران در تعامل با برنامه‌­های کتاب‌خوان الکترونیکی است.
روش‌: پژوهش حاضر ازلحاظ هدف کاربردی است و با رویکرد کیفی انجام گرفت. جامعه پژوهش شامل کاربران برنامه‌­های کتاب‌خوان الکترونیکی داخلی است که با روش نمونه‌­گیری گلوله برفی انتخاب شدند. در این پژوهش از طریق مشاهده اکتشافی کاربران برنامه‌­های کتاب‌خوان الکترونیکی داخلی و با بهره­‌گیری از پروتکل بلنداندیشی (نظریه بیان شفاهی) و با استفاده از نرم‌­افزار ضبط صفحه فست­استون، داده‌­ها گردآوری شد. برای تحلیل داده‌های کیفی از تحلیل محتوا و کدگذاری و از نرم‌افزار Maxqda (نسخه 22) استفاده شد.
یافته­‌ها: یافته­‌های پژوهش حاضر نشان داد بیشترین تراکنش و فعالیت کاربران با برنامه­‌های کتاب‌خوان الکترونیکی در خصوص مقوله­‌های فرعی «محتوا» (123 مورد) و «جنبه‌های تعاملی و بازخورد» (103 مورد) و کم­ترین آن­ها مربوط به مقوله­‌های فرعی «تنظیمات ظاهری» (44 مورد)، «دسترسی» (46 مورد) و «پشتیبانی و مسائل فنی» (50 مورد) است. از آنجاکه شرکت­‌کنندگان در پژوهش به هنگام بیان مدل ذهنی خود در تعامل با رابط کاربر برنامه‌­های کتاب‌خوان الکترونیکی آزاد بودند و اجازه داشتند هر آنچه در ذهن­ آن‌ها می­گذرد را با صدای بلند بیان کنند، در اغلب موارد به هنگام بیان شیوه تراکنش و فعالیت با برنامه‌­های کتاب‌خوان، راهکار و یا نظر پیشنهادی خود را برای بهبود برقراری ارتباط اظهار می­کردند. به‌عبارت‌دیگر، کاربران برنامه‌های کتاب‌خوان الکترونیکی، به‌عنوان افرادی که به‌طور مستقیم با این ابزارها تعامل دارند، نظرات و پیشنهادهای ارزشمندی را ارائه دادند. این پیشنهادها شامل بهبودهای فنی، ویژگی‌های جدید، و یا تغییرات در طراحی رابط کاربری بودند. در این پژوهش، پیشنهادها به‌عنوان مقوله کلی در نظر گرفته که در 8 مقوله فرعی تعیین‌شده (با 49 کد) گنجانده شدند. این پیشنهادها می‌تواند راهگشای توسعه‌دهندگان در راستای ارتقاء تجربه کاربری و افزایش رضایت کاربران باشد. بیشترین راهکار پیشنهادی کاربران در رابطه با بهبود عملکرد برنامه‌­های کتاب‌خوان الکترونیکی به‌ترتیب در مقوله فرعی «محتوا» (16 مورد)، دسترسی (11 مورد)، تعامل (10 مورد) و کم­ترین آن­ها مربوط به مقوله فرعی «جستجو» و «تنظیمات ظاهری» (هر یک با 1 مورد) بود.
بحث و نتیجه­‌گیری: تأکید بیشتر کاربران بر جنبه‌های تعاملی و محتوایی برنامه‌ها می‌تواند ناشی از تغییرات فرهنگی و نیازهای جدید کاربران باشد که به‌دنبال ایجاد ارتباطات اجتماعی و به اشتراک‌گذاری تجربیات خود هستند. پژوهش حاضر می‌تواند به توسعه‌دهندگان برنامه‌های کتاب‌خوان الکترونیکی کمک کند تا با درک بهتر نیازها و انتظارات کاربران، ویژگی‌هایی را طراحی کنند که بر تعاملات اجتماعی تمرکز داشته باشد.
اصالت: گرچه استفاده از کتاب‌خوان‌های الکترونیکی­ در ایران هنوز به‌عنوان شیوه­ای مرسوم در خواندن تلقی نمی­شود، اما رشد شتابان فناوری این نوید را می­دهد که در آینده­ای نه‌چندان دور شاهد گسترش بیشتر استفاده از آن باشیم. با این توصیف ارزش و اصالت این پژوهش در آن است که استفاده از مدل­‌های ذهنی کاربران با توجه به ویژگی‌­ها، و نحوه­ مواجهه­ کاربران در تعامل با بر­نامه‌­های کتاب‌خوان الکترونیکی می­تواند در مقایسه با سایر مدل­های تعاملی الگوی معتبر و مستندتری از خواسته‌­های کاربران در اختیار طراحان و تولیدکنندگان قرار دهد.

کلیدواژه‌ها

برنامه‌های کتابخوان الکترونیکی؛ تجربه کاربری؛ رابط کاربری؛ مدل‌های ذهنی

مراجع

Baecker, R., & Buxton, W. (1987). Readings in human-computer interaction: A multidisciplinary approach.

Crossland, M. D., S. Silva, R., & Macedo, A. F. (2014). Smartphone, tablet computer and e‐reader use by people with vision impairment. Ophthalmic and Physiological Optics, 34(5), 552-557. https://doi.org/10.1111/opo.12136.

Dickstein, R., & Mills, V. (2000). Usability testing at the university of arizona library: How to let the users in on the design. Information technology and libraries, 19(3), 144.

Ferreira, S. B. L., Da Silveira, D. S., Capra, E. P., & Ferreira, A. O. (2012). Protocols for evaluation of site accessibility with the participation of blind users. Procedia Computer Science, 14, 47-55. https://doi.org/10.1016/j.procs.2012.10.006

Ghoreishi, Z. (2004). Examining the opinions of students of the faculty of educational sciences and psychology of ferdowsi university of mashhad about reading with the intention of learning, reading with the intention of pleasure, reading with the intention of making a decision and the two principles of "reasonable thinking" and "least effort". Library and Information Sciences, 28, 30-47. (In Persian)

Hashim, N. L., Matraf, M. S. B., & Hussain, A. (2021). Identifying the requirements of visually impaired users for accessible mobile e-book applications. JOIV: International Journal on Informatics Visualization, 5(2), 99-104. https://doi.org/10.30630/joiv.5.2.398.

Hu, J., & Zhang, Y. (2016). Understanding chinese undergraduates’ continuance intention to use mobile book-reading apps: An integrated model and empirical study. Libri, 66(2), 85-99. https://doi.org/10.1515/libri-2015-0090.

Khoeini, S., & Naghshineh, N. (2019). Investigating the adoption rate of students' mental model with the structure of the learning management system of the university of tehran by card sorting method. Human Information Interaction, 6(3), 55-71. (In Persian)

Li, P. (2007). Doctoral students’ mental models of a web search engine: An exploratory study. McGill University.

Liu, H., Shao, M., Liu, X., & Zhao, L. (2021). Exploring the influential factors on readers' continuance intentions of e-book apps: Personalization, usefulness, playfulness, and satisfaction. Frontiers in psychology, 12, 640110. https://doi.org/10.3389/fpsyg.2021.640110

Mlilo, S., & Thatcher, A. (2010). Mental models: Have users' mental models of search engines improved in the last ten years? University of the Witwatersrand.

Norman, D. A. (2014). Some observations on mental models. In Mental models (pp. 15-22). Psychology Press.

Pourmohammad, S., Rasekh, K. A., Ghaedi, M., & Soltani, H. (2022). Developing communication model of interpersonal relationships in everyday life. Sociological Review, 29(1), 539-559. https://doi.org/10.22059/jsr.2022.93698 (In Persian)

Rahrovani, S., Mirzabeigi, M., & Abbaspour, J. (2016). The investigation of the librariansâ mental model completeness scale of the icons in the circulation and cataloging modules of azarakhsh, simorgh and nika digital library applications. Iranian Journal of Information Processing and Management, 32(1), 251-274. https://doi.org/10.35050/JIPM010.2016.027 (In Persian)

Rahrovani, S., Mirzabeigi, M., & Abbaspour, J. (2017). The trained and untrained users’ mental models compatibility with the icons of search modules in iranian digital library applications. Library Hi Tech, 35(2), 290-302. https://doi.org/10.1108/LHT-06-2016-0071.

Rajabali Beglou, R., Fattahi, R., & Parirokh, M. (2019). Value co-creation among digital librariesâ software beneficiaries (users, librarians & designers) of iran. Iranian Journal of Information Processing and Management, 35(1), 261-290. https://doi.org/10.35050/JIPM010.2019.009 (In Persian)

Safavi, Z., Farzin-Yazdi, M., & Ghasempour, S. (2024). Identifying factors influencing users' continuous use of e-reader applications. Library and Information Sciences, 26(4), 33-56. https://doi.org/10.30481/lis.2023.420292.2104. (In Persian)

Safavi, Z., Ghaebi, A., & Baradar, R. (2022). Designing a model for user interaction with e-reader applications. Library and Information Sciences, 25(2), 34-61. https://doi.org/10.30481/lis.2022.315806.1910. (In Persian)

Staggers, N., & Norcio, A. F. (1993). Mental models: Concepts for human-computer interaction research. International Journal of Man-machine studies, 38(4), 587-605. https://doi.org/10.1006/imms.1993.1028

Young, I. (2008). Mental models: Aligning design strategy with human behavior. Rosenfeld Media.

Zerehsaz, M. (2019). Thinking aloud methode: Explanation and applications in human-centered research. Chapar. (In Persian)

Zhang, J., Wang, Q., & Shi, Y. (2015). Research on e-book application interface based on mental model. Applied Mechanics and Materials, 731, 242-247. https://doi.org/10.4028/www.scientific.net/AMM.731.242