بررسی نسبت میان امکان فقری و امکان ذاتی از منظر آیت الله جوادی آملی

جستارهایی در فلسفه و کلام

دوره 57، شماره 1 - شماره پیاپی 114، خرداد 1404، صفحه 183-202   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/epk.2025.90951.1391

نویسندگان

محمد جواد زکوی^{* 1}؛ سعید الهی نسب²

¹دانش‌آموخته کارشناسی ارشد رشته فلسفه و کلام اسلامی، دانشگاه قم و طلبه سطح چهارم حوزه علمیه قم

²دانش آموخته کارشناسی ارشد رشته فلسفه و کلام اسلامی، دانشگاه قم و طلبه سطح چهارم حوزه علمیه قم

چکیده

«امکان فقری» از نوآوری‌های صدرالمتالهین شیرازی در باب مفهوم «امکان» است و حقیقت آن را به­گونه‌ای متفاوت شناسانده است. از میان حکیمان صدرائی، آیت الله جوادی آملی معتقد است نظریه امکان فقری، در تنافی و تضاد با «امکان ذاتی» قرار داشته بلکه اساسا بساط «ماهیت» را برمی‌چیند و مجالی برای امکان ذاتی باقی نمی‌گذارد. در مقابل برخی از محققان، با ارجاع به علامه طباطبایی، معتقدند امکان فقری، امتداد و تعمیق امکان ذاتی است و این دو با هم سر ناسازگاری ندارند. بر این اساس، هدف از این پژوهش پاسخ به این پرسش اصلی است که آیا پایبندی به نظریه امکان فقری نافی صدق انگاره امکان ذاتی است؟ اگر چنین است این تنافی و ناسازگاری چگونه تبیین می‌شود؟
این پژوهش از نوع مطالعه بنیادین است که به روش کتابخانه‌ای و تحلیل محتوا و با جست‌وجوی داده‌های مرتبط با هدف و سؤال اصلی تحقیق، ابتدا امکان ماهوی را تقریر و سپس تبیینی از امکان فقریِ ملاصدرا ارائه می‌کند. در ادامه با استناد به تعابیر آیت الله جوادی آملی، به توضیح و تشریح نظریه ایشان پرداخته و استدلال مخالفان ایشان مورد بررسی و نقد قرار می‌گیرد. این پژوهش در پایان، با تایید و تاکید بر درستی نظریه آیت الله جوادی آملی و اشاره به برخی از لوازم این دیدگاه، نتیجه می‌گیرد که سازگاری میان امکان فقری و امکان ذاتی منتفی است؛ چرا که با تثبیت امکان فقری، ماهیات هویت و تذوّت خود را از دست می‌دهند و به تعبیر آیت الله جوادی آملی، ماهیت از فرهنگ­نامه فلسفی مرخص شده، به موزه معرفت باستانی می‌رود.

کلیدواژه‌ها

امکان ذاتی؛ امکان فقری؛ نسبت؛ جوادی آملی

مراجع

ابن‌سینا، حسین بن عبدالله.  الاشارات و التنبیهات. تهران: مطبعة الحیدری، 1377ق.

ابن‌سینا، حسین بن عبدالله. الاشارات و التنبیهات. به­تحقیق مجتبی زارعی. قم: بوستان کتاب، 1381.

ابن‌سینا، حسین بن عبدالله. الشفاء. به­تحقیق الأب قنواتی. قم: مکتبة آیت الله العظمی المرعشی النجفی، 1405ق.

ابن‌سینا، حسین بن عبدالله. المباحثات. قم: بیدار، 1371.

ابن‌سینا، حسین بن عبدالله. النجاة. مصر: مطبعة السعادة، 1357ق.

ابن‌سینا، حسین بن عبدالله. الهیات من کتاب الشفاء. به­تحقیق حسن حسن‌زاده آملی. قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، 1376.

ابن‌سینا، حسین بن عبدالله. منطق المشرقیین. قم: مکتبة آیت الله العظمی المرعشی النجفی، 1405ق.

ارسطو.  النص الکامل لمنطق ارسطو. به­تحقیق فرید جبر. بیروت: دارالفکر اللبنانی، 1999م.

امینی نژاد، علی. نهایة الحکمه. تعلیقات بر نهایة الحکمة. قم: آل احمد، 1403.

بستانى، فؤاد افرام. فرهنگ ابجدى. ترجمۀ رضا مهیار. تهران: اسلامی، 1375ش.

تفتازانی، مسعود بن عمر. شرح المقاصد. لاهور: دارالمعارف النعمانیة، ۱۴۰۱ق.

جوادی آملی، عبدالله. تحریر ایقاظ النائمین. قم. مرکز بین‌المللی نشر اسراء، 1394.

جوادی آملی، عبدالله. رحیق مختوم. بخش اول از جلد اول [ج1]؛ بخش دوم از جلد اول [ج2]؛ بخش سوم از جلد اول [ج3]؛  بخش چهارم از جلد اول [ج۴]؛ بخش پنجم از جلد اول [ج5]. به­تحقیق حمید پارسانیا. قم: مرکز بین‌المللی‌ نشر اسراء، 1386.

جوادی آملی، عبدالله. رحیق مختوم. بخش چهارم از جلد دوم [ج۹]. به­تحقیق حمید پارسانیا. قم. مرکز بین‌المللی ‌نشر اسراء، ۱۳۸۹.

جوادی آملی، عبدالله. رحیق مختوم. بخش دوم از جلد اول [ج۲]؛ بخش سوم از جلد سوم [ج13]. قم: مرکز بین‌المللی نشر اسراء، 1393.

جوادی آملی، عبدالله. رحیق مختوم. بخش ششم از جلد سوم [ج16]. به­تحقیق حمید پارسانیا. قم. مرکز بین‌المللی ‌نشر اسراء، 1395.

جوهری، اسماعیل بن حماد. الصحاح تاج اللغة و صحاح العربیة. به­تحقیق احمد عبد الغفور العطار. بیروت: نشر دار العلم للملایین، ۱۴۰۷ق.

حقانی، حسین. شرح نهایة الحکمة. تهران: دانشگاه الزهراء، ۱۳۹۵.

رشیدزاده، محمد و قاسم پورحسن درزی. «ثمرات تفکیک امکان ماهوی و امکان وجودی در حکمت متعالیه». پژوهش‌های فلسفی-کلامی، ش. 71 (1396): 23-53.

سبزواری، ملاهادی. شرح المنظومة. به­تصحیح و تعلیق حسن حسن زاده آملی. بی‌جا: نشر ناب، ۱۴۱۶ق.

سجادى، سیدجعفر. فرهنگ اصطلاحات فلسفى ملاصدرا. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى، 1379.

سهروردی، یحیی بن حبش. مجموعه مصنفات شیخ اشراق. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1383.

صدرالمتألهین، محمد بن ابراهیم. الحکمة المتعالیة فی الأسفار العقلیة الأربعة. قم: نشر مکتبة مصطفوی، 1368.

صدرالمتالهین، محمد بن ابراهیم. المشاعر. تهران: طهوری، ۱۳۶۳.

صدرالمتالهین، محمد بن ابراهیم. رسالة الحدوث. تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا، ۱۳۷۸.

صدرالمتألهین، محمد بن ابراهیم. شرح أصول الکافی. تهران: موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 13۶۶.

صدرالمتالهین، محمد بن ابراهیم. شرح و تعلیقه صدرالمتالهین بر الهیات شفاء. به­تصحیح و تحقیق نجفقلی حبیبی. تهران: بنیاد حکمت صدرا، ۱۳۸۲.

طباطبایی، محمد حسین. بدایة الحکمة. تعلیقات غلامرضا فیاضی. قم: مؤسسه نشر اسلامی، ۱۴۱۴ق.

طباطبایی، محمد حسین. نهایة الحکمة. تعلیقه علی امینی‌نژاد. قم: آل احمد. ۱۴۰۳.

طباطبایی، محمد حسین. نهایة الحکمة. قم: مؤسسه نشر اسلامی، ۱۳۶۲.

عبودیت، عبدالرسول. درآمدی بر نظام حکمت صدرائی. تهران: انتشارات سمت، ۱۳۹۱.

فارابی، محمد بن محمد. فصوص الحکم. به­تحقیق محمد حسن آل یاسین. قم: بیدار، ۱۴۰۵ق.

فخررازی، محمد بن عمر. المباحث المشرقیة. قم: بیدار، بی‌تا.

فیومی، محمد بن علی. المصباح المنیر. قم: انتشارات طلیعه نور، ۱۴۳۸ق.

مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی. بحارالانوار. بیروت: دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.

مصباح یزدی، محمدتقی. شرح نهایة الحکمة. به­تحقیق و تصحیح عبدالرسول عبودیت. قم: موسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی،  ۱۳۷۸.

معلمی، حسن. حکمت مشاء. قم: نشر هاجر وابسته به حوزه علمیه خواهران، 1389.

میرداماد، محمدباقر. مصنفات میرداماد. گردآورنده عبدالله نورانی. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، 1381.

نصیر الدین طوسی، محمد بن محمد. اساس الاقتباس. به­تحقیق مدرس رضوی. تهران: انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۲۶.

Transliterated  Bibliography

Amīnīnizhād, ʻAlī. Nihāya al-Ḥikma. Taʿlīq bar Nihāya al-Ḥikma. Qum: Āl Aḥmad, 2024/1403.

Arisṭū. al-Naṣ al-Kāmil li-Manṭiq Arisṭū. researched by Farīd Jabr. Beirut: Dār al-Fikr al-Lubnānī, 1999/1420.

Bustānī, Fuʾād Afrām. Farhang Abjadī. translated by Riżā Mahyār, Tehran: Islāmī, 1997/1375.

Fakhr Rāzī, Muḥammad ibn ʻUmar. al-Mabāḥith al-Mashriqīya. Qum: Bīdār, s.d.

Fārābī, Muḥammad ibn Muḥammad. Fuṣūṣ al-Ḥikam. researched by Muḥammad Ḥasan Āl Yāsīn, Qum: Bīdār, 1985/1405.

Fayyūmī, Muḥammad ibn ʻAlī. al-Miṣbāḥ al-Munīr. Qum: Qum: Intishārāt Ṭalīʻah Nūr, 2016/1438.

Ḥaqānī,   Ḥusayn. Sharḥ Nihāya al-Ḥikma. Tehran: al-Zahra University, 2017/1395.

Ibn Sīnā, Ḥusayn ibn ʻAbd Allāh. al-Ishārāt wa al-Tanbīhāt. researched by Mujtabā  Zāriʿī. Qum: Būstān-i Kitāb, 2003/1381; 2014/1392.

Ibn Sīnā, Ḥusayn ibn ʻAbd Allāh. al-Ishārāt wa al-Tanbīhāt. Tehran: Maṭbaʻa al-Ḥydarī, 1957/1377.

Ibn Sīnā, Ḥusayn ibn ʻAbd Allāh. al-Mubāḥathāt. Qum: Bīdār, 1992/1371.

Ibn Sīnā, Ḥusayn ibn ʻAbd Allāh. al-Shifāʾ. researched by al-Ab Qanawātī, Qum: Maktaba Āyat Allāh al-ʿUẓmā al-Marʿashī al-Najafī. 1985/1405.

Ibn Sīnā, Ḥusayn ibn ʻAbd Allāh. Ilāhīyāt min Kitāb al-Shifāʾ. researched by Ḥasan Ḥasanzādih Āmulī, Qum: Daftar-i Tablīghāt-i Islāmī Ḥawzah ʻIlmīyah Qum, 1998/1376.

Ibn Sīnā, Ḥusayn ibn ʻAbd Allāh. Manṭiq  al-Mashriqīīn. Qum: Maktaba Āyat Allāh al-ʿUẓmā al-Marʿashī al-Najafī. 1985/1405.

Ibn Sīnā. Ḥusayn ibn ʻAbd Allāh. al-Nijāh. Miṣr: Maṭbaʻa Saʿāda, 1978/1357.

Javādī Āmūlī, ʿAbd Allāh. Raḥīq Makhtūm. Bakhsh 1 az Jild 1(vol. 1);  Bakhsh 2 az Jild 1(vol. 2); Bakhsh 3 az Jild 1(vol. 3); Bakhsh 4 az Jild 1(vol. 4); Bakhsh 5 az Jild 1(vol. 5). researched by Ḥamīd Pārsānīyā. Qum: Markaz-i Bayn al-Milalī Nashr-i Asrāʾ, 2008/1386.

Javādī Āmūlī, ʿAbd Allāh. Raḥīq Makhtūm. Bakhsh 2 az Jild 1(vol. 2); Bakhsh 3 az Jild 3 (vol. 13). Qum: Markaz-i Bayn al-Milalī Nashr-i Asrāʾ, 2015/1393.

Javādī Āmūlī, ʿAbd Allāh. Raḥīq Makhtūm. Bakhsh 4 az Jild 2 (vol. 9). researched by Ḥamīd Pārsānīyā. Qum: Markaz-i Bayn al-Milalī Nashr-i Asrāʾ, 2011/1389.

Javādī Āmūlī, ʿAbd Allāh. Raḥīq Makhtūm. Bakhsh 6 az Jild 3 (vol. 16). researched by Ḥamīd Pārsānīyā. Qum: Markaz-i Bayn al-Milalī Nashr-i Asrāʾ, 2017/1395.

Javādī Āmūlī, ʿAbd Allāh. Taḥrīr Īqāẓ al-Nāʾimīn. Qum: Markaz-i Bayn al-Milalī Nashr-i Asrāʾ, 2016/1394.

Jawharī, Ismāʻīl  ibn Ḥammād. al-Ṣiḥāḥ Tāj al-Lugha wa Ṣiḥāḥ al-ʿArabīya. researched by Aḥmad ʿAbd al-Ghafūr al-ʿAṭār,  Beirut: Nashr Dār al-ʻIlm li-l-Malāyīn, 1987/1407.

Majlisī, Muḥammad Bāqir ibn Muḥammad Taqī. Biḥār al-Anwār. Beirut: Dār Iḥyāʾ al-Tūrāth al-ʻArabī. 1983/1403.

Mīrdāmād, Muḥammad Bāqir. Muṣannifāt Mīrdāmād. Girdāvarandih ʻAbd Allāh Nūrānī, Tehran: Anjuman Āsār va Mafākhir  Farhangī, 2003/1381.

Miṣbāḥ Yazdī, Muḥammad Taqī. Sharḥ Nihāya al-Ḥikma. Taṣḥīḥ va researched by ʻAbd al-Rasūl ʻUbūdīyat, Qum: Mūʾassisah-yi Āmūzish va Pazhūhīsh Imām Khumaynī. 1999/1378.

Muʻalimī, Ḥasan. Ḥikmat Mashāʾ. Qum: Nashr Hājar Vābastih bi Ḥawzah-yi ʻIlmīyah Khāharān, 2011/1389.

Naṣīr al-Dīn Ṭūsī, Muḥammad ibn Muḥammad. Asās al-Iqtibās. researched by Mudaris Rażavī. Tehran: Intishārāt-i University of Tehran, 1908/1326.

Rashīdzādih, Muḥammad va Qāsim Pūr Ḥasan Darzī. “Samarāt Tafkīk Imkān Māhūvī va Imkān Vujūdī dar Ḥikmat Mutaʿāliyah”, Pazhūhish-hā-yi Falsafī -Kalāmī. No. 71 (2018/1396): 23-53.

Sabzavārī, Mūlā Hādī. Sharḥ al-Manẓūmah. Bi Taṣḥīḥ va Taʿlīq Ḥasan Ḥasanzādih Āmulī, s.l: Nashr Nāb, 1995/1416.

Ṣadr al-Mutaʾallihīn, Muḥammad ibn Ibrāḥīm. al-Ḥikma al-Mutaʻālīya fī al-Asfār al-ʻAqlīya al-Arbaʻa. Qum: Nashr Maktaba Muṣṭafavī, 1990/1368.

Ṣadr al-Mutaʾallihīn, Muḥammad ibn Ibrāḥīm. al-Mashāʿir. Tehran: Ṭahūrī, 1985/1363.

Ṣadr al-Mutaʾallihīn, Muḥammad ibn Ibrāḥīm. Sharḥ Uṣūl al-Kāfī. Tehran: Mūʾassisah-yi Muṭāliʿāt  va Taḥqīqāt Farhangī, 1988/1366.

Ṣadr al-Mutaʾallihīn. Muḥammad ibn Ibrāḥīm.  al-Risālah al-Ḥudūth. Tehran: Bunyād Hikmat Islāmī Ṣadrā, 1999/1378.

Ṣadr al-Mutaʾallihīn. Muḥammad ibn Ibrāḥīm.  Sharḥ va Taʿlīqah Ṣadr al-Mutaʾallihīn bar al-Ilāhīyāt al-Shifāʾ. Ed. Najaf Qulī Ḥabībī. Tehran: Bunyād Hikmat Ṣadrā, 2004/1382.

Sajjādī, Sayyid Jaʻfar. Farhang Iṣṭilāḥāt Falsafī Mulāṣadrā. Tehran: Vizārat Farhang va Irshād-i Islāmī, 2001/1379.

Suhravardī, Yaḥyā ibn Ḥabash. Majmūʻah-yi Muṣannifāt Shaykh Ishrāq. Tehran: Pazhūhishgāh-i ʿUlūm-i Insānī va Muṭāliʿāt-i Farhangī, 2005/1383.

Ṭabāṭabāyī, Muḥammad Ḥusayn. Bidāya al-Ḥikma. Taʿlīqāt Ghulām Riżā Fayyāḍī,  Qum: Mūʾassisa al-Nashr al-Islāmī. 1993/1414.

Ṭabāṭabāyī, Muḥammad Ḥusayn. Nihāya al-Ḥikma. Qum: Mūʾassisa al-Nashr al-Islāmī. 1983/1362.

Ṭabāṭabāyī, Muḥammad Ḥusayn. Nihāya al-Ḥikma. Taʿlīqah ʻAlī Amīnīnizhād. Qum: Āl Aḥmad, 2024/1403.

Taftāzānī, Masʻūd ibn ʻUmar. Sharḥ al-Maqāṣid. Lāhūr: Dār al-Maʿārif al-Nuʻmānīya, 1981/1401.

ʻUbūdīyat, ʻAbd al-Rasūl. Dar Āmadī bi Niẓām Ḥikmat Ṣadrāʾī. Tehran: Intishārāt-i Samt, 2013/1391.