بازتاب‌های آبی در آینه ذهن: کاربست پدیدارشناسی در تحلیل بازار آب سمنان

فصلنامه آب و توسعه پایدار

مقاله 13، دوره 11، شماره 4 - شماره پیاپی 34، اسفند 1403، صفحه 129-156   

نوع مقاله: پژوهشی کاربردی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jwsd.v11i4.2408-1353

نویسنده

سید عباس ابراهیمی^*

گروه مدیریت صنعتی، دانشکده اقتصاد، مدیریت و علوم اداری ، دانشگاه سمنان، سمنان، ایران

چکیده

اجرای طرح بازار آب در استان سمنان به‌عنوان یک تجربه نوین در مدیریت منابع آب، فرصت‌های بی‌نظیری را برای بهبود بهره‌وری و ایجاد تعادل در استفاده از منابع آبی فراهم کرده است. بااین‏‌حال، با وجود گذشت زمان اندک از راه‌اندازی این بازار، استقبال چندانی از این طرح صورت نگرفته است. این پژوهش با رویکرد پدیدارشناسی، به بررسی عمیق تجربیات زیسته ذی‌‏نفعان کلیدی در استان سمنان پرداخته است تا درک جامع‌تری از چالش‌ها و فرصت‌های بازار آب در این استان حاصل شود. تحلیل پدیدارشناسانه داده‌های حاصل از مصاحبه‌های عمیق با 24 نفر از ذی‌‏نفعان کلیدی منجر به شناسایی 764 کد اولیه و واحد معنایی شد که پس از طبقه‌بندی، به 126 مضمون اولیه تبدیل شدند. این مضامین اولیه در نهایت به پنج مضمون محوری دسته‌بندی شدند: انگیزه‌ها و عوامل موثر بر شکل‌گیری و توسعه بازار آب، آسیب‌پذیری‌ها و موانع پیش‏روی توسعه پایدار بازار آب، الزامات حکمرانی فراگیر آب در عصر بازار، سازوکار‌ها و راهکارهای نوآورانه برای بهبود عملکرد بازار آب، و پیامدها و رهاوردهای بازار آب. یافته‏‌ها شامل 29 انگیزاننده و محرک راه‏اندازی بازار آب در قالب 5 دسته ؛ حدود 23 چالش، مانع و نقاط آسیب‏‌پذیر بازار آب سمنان و 25 مورد مربوط به اصلاح نظام حکمرانی در سطح استانی در قالب ابعادی همچون، مشارکت ذی‌‏نفعان، ظرفیت، تامین مالی و حدود 15 سازوکار برای غلبه بر چالش‌‏ها و موانع موجود و در نهایت 19 پیامد مثبت راه‏اندازی بازار آب و 15 پیامد منفی شناسایی شده است که در مدل ارائه شده و قسمت یافته‌‏ها تحلیل شده است.

کلیدواژه‌ها

بحران آب؛ حکمرانی آب؛ بازار آب؛ عرضه و تقاضای آب؛ استان سمنان

مراجع

ابوالحسنی، لیلی، شاهنوشی، ناصر، رهنما، علی، اعظم رحمتی، الهه، و حیران، فاطمه. (1398). نقش تشکیل بازار آب در میزان استفاده از منابع آبی در بخش کشاورزی (مطالعه موردی دشت مشهد). اقتصاد کشاورزی و توسعه، 27(2)، 1-29. doi :10.30490/aead.2019.95367
احمدی، آزاده، ذوالفقاری‌پور، محمدامین، نیکویی، علی‌رضا، و درعلی، محمدیاسر. (1395). ارزیابی اقتصادی پیاده‌سازی بستر فنی بازار آب کشاورزی، مطالعه موردی: بخشی از شبکه آبیاری مهیار. تحقیقات منابع آب ایران، 12(3)، 35-49. 
احمدی، آزاده، ذوالفقاری‌پور، محمدامین، و ابراهیمی، بابک. (1397). چالش‌ها و ملاحظات حقوق بازار آب محلی، مطالعه موردی: دشت اصفهان-برخوار. تحقیقات منابع آب ایران، 14(5)، 146-159.
اعرابی، سید محمد، و بودلایی، حسن. (1390). استراتژی تحقیق پدیدارشناسی. فصلنامه روش‌شناسی علوم انسانی، 17(68)، 31-58.
اکبری اریمی، حسین، مومنی، علی‌اکبر، و خراسانی، الهام. (1398). بررسی فرونشست دشت سمنان ناشی از برداشت آب زیرزمینی. یافته‌های نوین زمین‌شناسی کاربردی، 13(26)، 96-110. doi: 10.22084/nfag.2019.18699.1365
بدیع برزین، حسین، خمری، عیسی، غفاری، زهرا، و پرهیزکاری، ابوذر. (1397). اثرات تشکیل بازارهای آب منطقه‌ای بر تعادل‌بخشی عرضه و تقاضای آب آبیاری در منطقه سیستان. تحقیقات منابع آب ایران، 14(3)، 253-256.
پرهیزکاری، ابوذر، یاوری، غلامرضا، محمودی، ابوالفضل، و بخشی خانیکی، غلامرضا. (1400). ارزیابی آثار بالقوه استقرار بازار آب محلی در شرایط رویارویی با خشکسالی و کم‌آبی در استان تهران. تحقیقات منابع آب ایران، 17(4)، 192-210. dor: 20.1001.1.17352347.1400.17.4.12.9
تهامی‏پور زرندی، مرتضی. (1396). ارزش اقتصادی، رویکردی برای مدیریت تقاضای آب در مصارف صنعتی (مطالعه موردی: صنایع تولید مواد شیمیایی). مجله آب و فاضلاب، 2828(1)، 74- 83. doi: 10.22093/wwj.2017.39476
جعفری، سیدعباس. (1383). رویکرد بازار آب و الزامات آن. اقتصاد کشاورزی و توسعه، 12(48)، 75-103.
جفره، منوچهر، و علیزاده، سعیده. (1388). بررسی نقش بازار در تخصیص بهینه منابع آب. اقتصاد مالی (اقتصاد مالی و توسعه)، 2(8)، 79-95. dor: 20.1001.1.25383833.1388.3.8.4.9
حسنی یوسف، هاشمی شاهدانی سید مهدی، و زهرایی بنفشه. (1399). توسعه ساختار جدید بهره‌برداری- اقتصادی در شبکه‌های آبیاری فاقد بازار آب. علوم آب و خاک، 24(1)، 27-43. doi: 10.47176/jwss.24.1.39232
حسنقلی‌پور، طهمورث، روحانی، امیررضا، و قدس‌الهی، احمد. (1393). پدیدارشناسی در پژوهش‌های مصرف‌کننده. فصلنامه تحقیقات بازاریابی نوین، 3(14)، 107-132.
دهقانی بیدگلی، رضا، کوهبنانی، حمیدرضا، و یزدانی، محمدرضا. (1399). پهنه‌بندی فرونشست دشت سمنان ناشی از برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی با استفاده از تکنیک تداخل‌سنجی راداری و تصاویر Sentinel-1A . نشریه علمی پژوهشی مهندسی آبیاری و آب ایران، 10(3)، 175-187. doi: 10.22125/iwe.2020.107100
ذوالفقاری پور، محمدامین، احمدی، آزاده، و نیکویی، علیرضا. (1399). توسعه چارچوب بازار آب بین‌بخشی برای ارتقای بازدهی اقتصادی مصرف آب زیرزمینی. تحقیقات منابع آب ایران، 16(1)، 332-346.dor: 20.1001.1.17352347.1399.16.1.22.6
زارعی قورخودی، علیرضا، و شاهنظری، علی. (1403). ارزیابی تأثیر ایجاد بازار آب بر ارتقای بهره‌وری با استفاده از مدل برنامه‌ریزی ریاضی (مطالعه موردی: حوضه آبریز تجن). مدیریت آب و آبیاری، 14(1)، 207-221. doi: 10.22059/jwim.2024.366554.1110
زراعتی نیشابوری، سپیده، و خزیمه‌نژاد، حسین. (1401). مروری بر نقش بازار آب به‌عنوان رویکردی برای مدیریت منابع با تأکید بر شرایط ایران. مدیریت آب و آبیاری، 12(4)، 907-934. doi: 10.22059/jwim.2022.343656.996
شرکت آب منطقه‌ای سمنان (1402آ). آخرین وضعیت ممنوعیت دشت‌های استان سمنان. بازیابی شده از https://www.smrw.ir/st/198
شرکت آب منطقه‌ای سمنان. (1402ب). اجرای طرح‌های احیا و تعادل‌بخشی روند افت سفره‌های آب زیرزمینی را کند کرده است. بازیابی شده از: https://news.smrw.ir/SC.php?type=component_sections&id=118&sid=2183
شعبانی روچی، زهره، یزدانی، سعید، و مقدسی، رضا. (1401). امکان‌سنجی طراحی بازار آب با رویکرد ارزش‌گذاری مشروط (مطالعه موردی: دشت هشتگرد استان البرز). تحقیقات آب و خاک ایران، 53(1)، 159-169. doi: 10.22059/ijswr.2022.335908.669166
صادقی، حسین، و آسایش، حمید. (1395). تشکیل بازار آب از دیدگاه اقتصاد اسلامی. نشریه اقتصاد و بانکداری اسلامی، 5(15)، 71-92.
طهماسبی، اصغر، و عسکری بزایه، فاطمه. (1396). بازار آب و وعده‌های آن برای مدیریت تقاضای آب. مدیریت آب در کشاورزی، 4(2)، 45-52. dor: 20.1001.1.24764531.1396.4.2.5.3
کارخانه، مجید، سرلک، احمد، و هژبر کیانی، کامبیز. (1399). بررسی نقش بازار در تخصیص بهینه آب در دشت شازند. مدیریت آب و آبیاری، 10(2)، 347-363. doi: 10.22059/jwim.2020.307574.812
وزارت نیرو (1400). سند ملی سازگاری با کم‌آبی. کارگروه ملی سازگاری با کم‌آبی. انتشارات وزارت نیرو، تهران، ایران.
کانونی، امین، حسنی، یوسف، و دیندارسوها، اسداله. (1395). امکان‌سنجی و زمینه‌های تشکیل بازار آب. کنگره ملی آبیاری و زهکشی. تهران، ایران.
کرامت‌زاده، علی، و عربی، مصطفی. (1399). بررسی بازارهای محلی آب در استان خراسان شمالی (مطالعه موردی اراضی پایین‌دست سد بارزو شیروان). تحقیقات منابع آب ایران، 16(2)، 334-345. dor: 20.1001.1.17352347.1399.16.2.23.9
کیانی، غلامحسین. (1395). نقش بازار در تخصیص بهینه منابع آب و عوامل مؤثر بر کارایی بازار آب. آب و توسعه پایدار، 3(1)، 93-102. doi: 10.22067/jwsd.v3i1.59447
کیانی، غلامحسین، و باقری، اصغر. (1395). بررسی پیامدهای اقتصادی بازارهای محلی آب (بررسی موردی شهرستان اردبیل). پژوهش آب ایران، 10(1)، 163-169.
متین‌جو، محمدحسین، و علیزاده، حسین. (1399آ). بررسی عملکرد بازار غیررسمی آب در مقایسه با یک نمونه بازار رسمی؛ مطالعه موردی منطقه مجن. مدیریت آب در کشاورزی، 7(1)، 95-108. dor: 20.1001.1.24764531.1399.7.1.9.6
متین‌جو، محمدحسین، و علیزاده، حسین. (1399ب). توسعه یک مدل عامل‌بنیان هیدرولوژیکی-اقتصادی برای شبیه‌سازی بازار آب منطقه مجن. تحقیقات منابع آب ایران، 116(4)، 127-142. dor: 20.1001.1.17352347.1399.16.4.9.9
محمدی، مجید. (1402). ارزیابی حساسیت‌پذیری فرونشست زمین در دشت سمنان، مجله علوم و مهندسی آبخیزداری ایران، 17(63)، 84-90. 
میرنظامی، سید جلال‌الدین. (1398). چارچوبی هدفمند برای کاهش مصرف آب: پیشنهادی جایگزین برای بازار آب (گزارش شماره: 16923). مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی. تهران، ایران.
نظری، محمدرضا. (1395). بازار آب در تئوری و عمل: شکست بازار و سیاست عمومی. آب و توسعه پایدار، 3(1)، 103-114. doi: 10.22067/jwsd.v3i1.59448
هاشمی ثمره، خدیجه، کیخا، احمدعلی، مهرابی بشرآبادی، حسین، مردانی نجف‌آبادی، مصطفی، و ضیائی، سامان. (1400). بررسی کارآیی بازار آب و مقایسه آن با شیوه‌های مختلف تخصیص در شرایط کم‌آبی. اقتصاد کشاورزی و توسعه، 29(114)، 29-53. doi: 10.30495/jae.2023.26653.2214 
واحدی‌زاده، سجاد، فروهر، لیلا، و کراچیان، رضا. (1397). مطالعه تطبیقی تجربه‌های بین‌المللی بازار آب. تحقیقات منابع آب ایران، 14(4)، 194-205. 
یوسفی، علی، حسن‌زاده، محمد، و کرامت‌زاده، علی. (1393). بررسی آثار رفاهی تخصیص بازاری منابع آب در اقتصاد ایران. تحقیقات منابع آب ایران، 10(1)، 15-25.
Bauer, C. (2010). Market approaches to water allocation: lessons from Latin America. Journal of Contemporary Water Research and Education, 144(1), 44-49.https://doi.org/10.1111/j.1936-704X.2010.00073.x
Bauer, C.J. (2015). Water conflicts and entrenched governance problems in Chile’s market model. Water Alternatives, 8(2), 147-172.
Borzutzky, S., & Madden, E.F. (2013). Markets awash: the privatization of Chilean water markets. Journal of International Development, 25(2), 251-275. https://doi.org/10.1002/jid.1802
Breviglieri, G.V., do Sol Osório, G.I., & Puppim de Oliveira, J.A. (2018). Understanding the emergence of water market institutions: learning from functioning water markets in three countries. Water Policy, 20(6), 1075-1091. https://doi.org/10.2166/wp.2018.119
Broadbent, C.D., Brookshire, D.S., Coursey, D., & Tidwell, V. (2014). An experimental analysis of water leasing markets focusing on the agricultural sector. Agricultural Water Management, 142, 88-98. https://doi.org/10.1016/j.agwat.2014.04.022
Erfani, T., Binions, O., & Harou, J. J. (2014). Simulating water markets with transaction costs. Water Resources Research, 50(6), 4726-4745. https://doi.org/10.1002/2013WR014493
Freebairn, J., & Quiggin, J (2006). Water rights for variable supplies. Australian Journal of Agricultural and Resource Economics, 50(3), 295–312. https://doi.org/10.1111/j.1467-8489.2006.00341.x
Garrick, D., & Aylward, B. (2012). Transaction costs and institutional performance in market-based environmental water allocation. Land Economics, 88(3), 536-560. https://doi.org/10.3368/le.88.3.536
Garrick, D., Whitten, S.M., & Coggan, A. (2013). Understanding the evolution and performance of water markets and allocation policy: a transaction costs analysis framework. Ecological Economics, 88, 195-205. https://doi.org/ 10.1016/j.ecolecon.2012.12.010
Ghosh, S. (2019). Droughts and water trading in the western United States: recent economic evidence. International Journal of Water Resources Development, 35(1),145-159. https://doi.org/10.1080/07900627.2017.1411252
Giannoccaro, G., Castillo, M., & Berbel, J. (2015). An assessment of farmers’ willingness to participate in water trading in southern Spain. Water Policy, 17(3), 520-537. https://doi.org/10.2166/wp.2014.092
Grafton, R.Q., Horne, J., & Wheeler, S.A. (2016). On the marketisation of water: evidence from the Murray -Darling Basin, Australia. Water Resources Management, 30(3), 913-926. https://doi.org/10.1007/s11269-015-1199-0
Hansen, K., Kaplan, J., & Kroll, S. (2014). Valuing options in water markets: a laboratory investigation. Environmental and Resource Economics, 57(1), 59-80. https://doi.org/10.1007/s10640-013-9659-6
Howe, W.C & Goemans, c. (2003). Water Transfers And Their Impacts: Lessons From Three Colorado Water Markets. Journal of the American Water Resources Association, 39(5), 1055-1065. https://doi.org/10.1111/j.1752-1688.2003.tb03692.x
Jaghdani, T., & Brümmer, B. (2016). Determinants of willingness to pay for groundwater: insights from informal water markets in Rafsanjan, Iran. International Journal of Water Resources Development, 32(6), 944-960. https://doi.org/10.1080/07900627.2015.1133405
Jamshidi, S., Ardestani, M., & Hossein Niksokhan, M. (2016). A seasonal waste load allocation policy in an integrated discharge permit and reclaimed water market. Water Policy, 18(1), 235-250. https://doi.org/10.2166/wp.2015.301
Kahil, M.T., Dinar, A., & Albiac, J. (2015). Modeling water scarcity and droughts for policy adaptation to climate change in arid and semiarid regions. Journal of Hydrology, 522, 95-S109. https://doi.org/10.1016/j.jhydrol.2014.12.042
Lazarova ,V., Levine, B., Sack, J., Cirelli, G., Jeffrey, P., Muntau, H., Salgot, M., & Brissaud, F. (2001) Role of water reuse for enhancing integrated water management in Europe and Mediterranean countries. Water Science and Technology, 43(10), 25-33. https://doi.org/10.2166/wst.2001.0571
Lee, L.Y., Ancev, T., & Vervoort, W. (2007). Environmental and economic impacts of water scarcity and market reform on the Mooki catchment. Environmentalist, 27(1), 39-49. https://doi.org/10.1007/s10669-007-9011-1
Lefebvre, M., Gangadharan, L., & Thoyer, S. (2012). Do security-differentiated water rights improve the performance of water markets? American Journal of Agricultural Economics, 94(5), 1113-1135. https://doi.org/10.1093/ajae/aas060
Leonard, B., Costello, C., & Libecap, G.D. (2019). Expanding water markets in the western United States: barriers and lessons from other natural resource markets. Review of Environmental Economics and Policy, 13(1), 43-61.
Loch, A., Wheeler, S.A., & Settre, C. (2018). Private transaction costs of water trade in the Murray–Darling Basin. Ecological Economics, 146, 560-573. https://doi.org/10.1016/j.ecolecon.2017.12.004
Manjunatha, A.V., Speelman, S., Chandrakanth, M.G., & Van Huylenbroeck, G. (2011). Impact of groundwater markets in India on water use efficiency: a data envelopment analysis approach. Journal of Environmental Management, 92(11), 2924-2929. https://doi.org/10.1016/j.jenvman.2011.07.001
Nauges, C., Wheeler, S.A., & Zuo, A. (2016). Elicitation of irrigators’ risk preferences from observed behaviour. Australian Journal of Agricultural Resource Economics, 60(3), 442-458. https://doi.org/10.1111/1467-8489.12134
Nikolakis, W., & Grafton, R.Q. (2015). Putting Indigenous water rights to work: the Sustainable Livelihoods Framework as a lens for remote development. Community Development, 46(2), 149–163. https://doi.org/10.1080/15575330.2015.1009922
OECD. (2018). Implementing the OECD Principles on Water Governance: Indicator Framework and Evolving Practices. OECD Publishing. Paris, France. https://doi.org/10.1787/9789264292659-en
Olmstead, M. (2010). The Economics of Managing Scarce Water Resources. Review of Environmental Economics and Policy, 4 (2), 179-198.
Petterini, F.C. (2018). The possibility of a water market in Brazil. Economia, 19(2), 187-200. https://doi.org/10.1016/j.econ.2018.03.002
Prieto, M. (2016). Bringing water markets down to Chile’s Atacama Desert. Water International, 41(2), 191-212. https://doi.org/10.1080/02508060.2015.1107400
Rambonilaza, T., & Neang, M. (2019). Exploring the potential of local market in remunerating water ecosystem services in Cambodia: an application for endogenous attribute non-attendance modelling. Water Resources and Economics, 25, 14-26. https://doi.org/10.1016/j.wre.2018.07.001
Razzaq, A., Qing, P., Abid, M., Anwar, M., & Javed, I. (2019). Can the informal groundwater markets improve water use efficiency and equity? Evidence from a semi-arid region of Pakistan. Science of The Total Environment, 666, 849-857. https://doi.org/10.1016/j.scitotenv.2019.02.266
Schwabe, K., Nemati, M., Landry, C., & Zimmerman, G. (2020). Water markets in the western United States: trends and opportunities. Water, 12(233), 1–15. https://doi.org/10.3390/w12010233
Taylor, K.S., Moggridge, B.J., & Poelina, A. (2016). Australian Indigenous water policy and the impacts of the ever-changing political cycle. Australasian Journal of Water Resources, 20(2), 132-147. https://doi.org/10.1080/13241583.2017.1348887
Uchida, E., Swallow, S.K., Gold, A.J., Opaluch, J., Kafle, A.,  Merrill, Nathaniel, H., Michaud, C., & Gill, C.A. (2018). Integrating watershed hydrology and economics to establish a local market for water quality improvement: a field experiment. Ecological Economics, 146, 17-25. https://doi.org/10.1016/j.ecolecon.2017.09.003
Venkatachalam, L. (2015). Informal water markets and willingness to pay for water: a case study of the urban poor in Chennai City, India. International Journal of Water Resources Development, 31(1), 134-145. https://doi.org/10.1080/07900627.2014.920680
Wheeler, S., Bjornlund, H., Shanahan, M., & Zuo, A. (2008a). Price elasticity of water allocations demand in the Goulburn-Murray Irrigation District. Australian Journal of Agricultural and Resource Economics, 52(1), 37-55. https://doi.org/10.1111/j.1467-8489.2008.00416.x
Wheeler, S.A., Bjornlund, H., Shanahan, M., & Zuo, A. (2008b). Factors influencing water allocation and entitlement prices in the Greater Goulburn Area of Australia. Sustainable Irrigation Management, 112(1), 63-79. https://doi.org/10.2495/SI080071
Wheeler, S.A. (2014). Insights, lessons and benefits from improved regional water security and integration in Australia. Water Resources and Economics, 8, 57-78. https://doi.org/10.1016/j.wre.2014.05.006
Wheeler, S.A., Loch, A., Zuo, A., & Bjornlund, H. (2014). Reviewing the adoption and impact of water markets in the Murray–Darling Basin, Australia. Journal of Hydrology, 518, 28-41. https://doi.org/10.1016/j.jhydrol.2013.09.019
Wheeler, S.A., Loch, A., Crase, L., Young, M., & Grafton, R.Q. (2017). Developing a water market readiness assessment framework. Journal of Hydrology, 552, 807-820. https://doi.org/10.1016/j.jhydrol.2017.07.010
Zavalloni, M., Raggi, M., & Viaggi, D. (2014). Water harvesting reservoirs with internal water reallocation: a case study in Emilia Romagna, Italy. Journal of Water Supply: Research and Technology - AQUA, 63(6), 489-496. https://doi.org/10.2166/aqua.2014.133
Zuo, A., Qiu, F., & Wheeler, S. (2019). Examining volatility dynamics, spillovers and government water recovery in Murray-Darling Basin water markets. Resource and Energy Economics, 58, 13-16. https://doi.org/10.1016/j.reseneeco.2019.101113