بررسی رابطه بین عملکرد دانه و چندین صفت زراعی لاین‌های بومی کنجد (Sesamum indicum L.) با استفاده از روش تجزیه علیت و تجزیه به مؤلفه‌های اصلی

پژوهشهای زراعی ایران

مقاله 5، دوره 23، شماره 4 - شماره پیاپی 80، دی 1404، صفحه 461-478   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jcesc.2025.91336.1368

نویسندگان

بهرام مسعودی^{* 1}؛ محمد عباسعلی¹؛ احمد آئین²؛ صابر سیف امیری³

¹مؤسسه تحقیقات اصلاح و تهیه نهال و بذر، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، کرج، ایران

²بخش تحقیقات اصلاح و تهیه نهال و بذر، مرکز تحقیقات، آموزش کشاورزی و منابع طبیعی جنوب استان کرمان، سازمان تحقیقات،آموزش و ترویج کشاورزی، جیرفت، ایران

³بخش تحقیقات اصلاح و تهیه نهال و بذر، مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان اردبیل (مغان)، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، اردبیل، ایران

چکیده

جهت مشخص کردن روابط بین عملکرد دانه با برخی صفات مهم زراعی و انتخاب بهترین ارقام از نظر صفات مختلف، تعداد 36 رقم بومی کنجد (Sesamum indicum L.) در سه منطقه کرج، مغان و جیرفت در قالب طرح بلوک‌های کامل تصادفی به‌مدت دو سال از نظر 14 صفت کمّی ارزیابی شدند. نتایج ضرایب همبستگی نشان داد که ارتفاع اولین غلاف از طوقه گیاه، وزن دانه‌های یک کپسول، عملکرد بیولوژیک، تعداد دانه در یک کپسول و ارتفاع بوته بالاترین ضرایب همبستگی را با عملکرد دانه دارا بودند. تجزیه علیت نشان داد که ارتفاع اولین کپسول از طوقه گیاه، تعداد دانه در کپسول و ارتفاع بوته بیشترین اثر مستقیم مثبت و تعداد روز تا شروع رسیدگی بیشترین اثر مستقیم منفی را روی عملکرد دانه داشتند و پیشنهاد می‌شود که به‌عنوان شاخص‌های انتخاب برای پیشرفت عملکرد دانه به کار روند. نتایج تجزیه به مؤلفه‌های اصلی نشان داد که در ژنوتیپ‌های مورد بررسی پنج مؤلفه در مجموع 77.92 درصد از تغییرات داده‌ها را توجیه کردند. از لحاظ عملکرد به‌ترتیب ژنوتیپ‌های 730-78، 229-78 و 570-78 دارای بالاترین عملکرد دانه در بین ژنوتیپ‌های مورد بررسی در بای پلات حاصل از مؤلفه اول و دوم بودند. براساس تجزیه خوشه‌ای برای کلیه صفات مورد ارزیابی، چهار گروه تشخیص داده شد. نتایج تجزیه خوشه‌ای نشان داد که دسته‌بندی ژنوتیپ‌ها با توزیع جغرافیایی ژنوتیپ‌ها ارتباطی نداشته و اکثر ژنوتیپ‌ها براساس تفاوت‌های ریخت‌شناختی گروه‌بندی شدند. ارقام بومی که از لحاظ عملکرد دارای برتری بودند، همگی در خوشه شماره یک قرار گرفتند که از آن‌ها می‌توان برای پروژه‌های دورگ‌گیری استفاده نمود.

کلیدواژه‌ها

بای پلات؛ پیشرفت عملکرد؛ توزیع جغرافیایی؛ روابط بین صفات؛ شاخص‌های انتخاب

مراجع

1. Adebisi, M. A. (2004). Variation, stability and correlation studies in seed quality and yield components of sesame (Sesamum indicum). Ph.D. Thesis, University of Agriculture, Abeokuta. 123 pp.
2. Ahmed, J., Qadir, G., Ansar, M., Wattoo, F. M., Javed, T., Ali, B., & Rahimi, M. (2023). Shattering and yield expression of sesame (Sesamum indicum L) genotypes influenced by paclobutrazol concentration under rainfed conditions of Pothwar. BMC Plant Biology, 23(1), 137. https://doi.org/10.1186/s12870-023-04145-7
3. Akbar, F., Rabbani, M. A., Shinwari, Z. K., & Khan, S. J. (2011). Genetic divergence in sesame (Sesamum indicum) landraces based on qualitative and quantitative traits. Pakistan Journal of Botany, 43(6), 2737-2744.‏
4. Akinyode, E. T. (2023). Principal component and cluster analysis as a tool in assessment of genetic diversity of tomato genotypes (Lycopersicum esculentum). Nigerian Journal of Horticultural Science, 27(4), 74-80.
5. Arulmozhi, N., Santha, S., & Mohammed, S. E. N. (2001). Correlation and path co-efficient analysis in sesame. Journal of Ecology, 13(3), 229-232.
6. Ashfaq, M., Rani, K. J., Padmaja, D., Yadav, P., & Betha, U. K. (2023). Assessment of genetic diversity in sesame genotypes based on morphological characters. International Journal of Environment and Climate Change, 13(11), 1104-1111. https://doi.org/10.9734/ijecc/2023/v13i113260
7. Ashri, A. (1998). Sesame breeding. Plant Breeding Reviews, 16, 179–228.
8. Aye, K. M., Sreewongchai, T., Phumichai, C., Mathayatthaworn, W., Kumdee, O., Ratanapongsai, Y., & Kaedphol, R. (2024). Assessment of genetic diversity, correlation and path coefficients analysis in sesame (Sesamum indicum). Science & Technology Asia, 29(2), 225-236. https://ph02.tci-thaijo.org/index.php/SciTechAsia/article/view/252391
9. Baraki, F., Gebregergis, Z., Belay, Y., Berhe, M., Teame, G., Hassen, M., Gebremedhin, Z., Abadi, A., Negash, W., Atsbeha, A., & Araya, G. (2020). Multivariate analysis for yield and yield-related traits of sesame (Sesamum indicum) genotypes. Heliyon, 6(10), 1-8. https://doi.org/10.1016/j.heliyon.2020.e05295
10. Baydar, H. A. S. A. N. (2005). Breeding for the improvement of the ideal plant type of sesame. Plant Breeding, 124(3), 263-267.‏ https://doi.org/10.1111/j.1439-0523.2005.01080.x
11. Bitaraf, N., Khodambashi, N., & Houshmand, S. (2010). Correlation and path analysis of grain yield and its components for lentil under Shahrekord climate. Iranian Journal of Pulses Research, 1(1), 51-56. https://doi.org/10.22067/ijpr.v1i1.6345
12. Davoodi Zanjani, N., Ghasemi Afshar, P., & Adeli Milani, M. (2020). Evaluation of the composition and oxidative stability of cold-pressed sesame oils in the market of Zanjan province, Iran (2019). Journal of Human Environment and Health Promotion, 6(4), 159-166.
13. Durge, B. D., Geethanjali, S., & Sasikala, R. (2022). Assessment of genetic variability for seed yield and its components in sesame (Sesamum indicum) based on multivariate analysis. Electronic Journal of Plant Breeding, 13(3), 974-982.
14. Emamgholizadeh, S., Parsaeian, M., & Baradaran, M. (2015). Seed yield prediction of sesame using artificial neural network. European Journal of Agronomy, 68, 89-96. https://doi.org/10.1016/j.eja.2015.04.010
15. Ezhilarasi, T., Mahalingam, A., & Manivannan, N. (2024). 1. Assessment of genetic diversity in Indian sesame (Sesamum indicum) germplasm. Ecology, Environment & Conservation, 30(4), 344-348. https://doi.org/10.53550/eec.2024.v30i03s.059
16. Falconer, D. S., & Mackey, T. F. C. (1996). Introduction to quantitative genetics. Longman Group Ltd. Harlow, UK, p. 187-246.
17. Fazal, A., Mustafa, H. S. B., Hasan, E., Anwar, M., Tahir, M. H. N., & Sadaqat, H. A. (2015). Interrelationship and path coefficient analysis among yield and yield related traits in sesame (Sesamum indicum). Nature and Science, 13(5), 27-32.
18. Ferreira, E. I., Pereira, M. D., Macedo, A. R. D., & Soares, E. R. (2017). Effect of fertilization on the physiological maturation of sesame seeds1. Pesquisa Agropecuária Tropical, 47(2), 202-210. https://doi.org/10.1590/1983-40632016v4745715
19. Gedifew, S. (2024). Multivariate analyses of shattering and seed yield related morphological traits reveal high yielding sesame genotypes exhibit low degree of shattering. Middle East Research Journal of Biological Sciences, 4(3), 58-71. https://doi.org/10.36348/merjbs.2024.v04i03.002
20. Gharib-Eshghi, A. M. I. R., Mozafari, J. A. V. A. D., & Azizov, i. B. R. A. H. I. M. (2016). Genetic Diversity Among Sesame Genotypes under Drought Stress Condition by Drought Implementation. CABI Databases. 89-108.
21. Goudappagoudra, R., Lokesha, R., & Ranganatha, A. R. G. (2011). Trait association and path coefficient analysis for yield and yield attributing traits in sesame (Sesamum indicum). Electronic Journal of Plant Breeding, 2(3), 448-452.
22. Gupta, D., Muralia, S., Khandelwal, V., & Nehra, A. (2021). Assessing diversity of sesame genotypes using cluster analysis and principal component analysis. International Journal of Current Microbiology and Applied Sciences, 10(01), 304-312. https://doi.org/10.20546/ijcmas.2021.1001.038
23. Hemanth, S., Patil, L. C., Manoj, S. H., Naveen, A., Bhargavi, H. A., & Kotegoudra, H. (2024). Unravelling the genetic variability of seed yield and its components in sesame (sesamum indicum) through multivariate analysis. Plant Archives, 24(1), 237-242. https://doi.org/10.51470/plantarchives.2024.v24.no.1.034
24. Islam, M. N., Sultana, S., Rashid, M. U., & Rahim, M. A. (2024). Determination of the potentiality of different sesame (Sesamum indicum) genotypes: Potentiality of different sesame (Sesamum indicum L.) genotypes. Bangladesh Journal of Agriculture, 49(1), 52-67.
25. Kalaiyarasi, R., Rajasekar, R., Lokeshkumar, K., Priyadharshini, A., & Mohanraj, M. (2019). Correlation and path analysis for yield and yield traits in sesame (Sesamum indicum) genotypes. International Journal of Current Microbiology and Applied Sciences, 8(11), 1251-1257. https://doi.org/10.20546/ijcmas.2019.811.147
26. Kante, S., Wadikar, P. B., Sargar, P. R., & Patil, S. S. (2022). Correlation analysis for seed yield and its related attributes in genotypes of sesame (Sesame indicum). International Journal of Plant and Environment, 8(01), 87-90. https://doi.org/10.18811/ijpen.v8i01.11
27. Kavitha, M., & Sethupathi-Ramalingam, R. (2000). Path analysis in segregating population of sesame. Madras agricultural Journal, 5(1-3), 158-159.
28. Khairnar, S. S., & Monpara, B. A. (2013). Identification of potential traits and selection criteria for yield improvement in sesame (Sesamum indicum) genotypes under rainfed conditions. Iranian Journal of Genetics and Plant Breeding, 2(2), 1-8. (in Persian with English abstract)
29. Kumar, V., Sinha, S., Sinha, S., Singh, R. S., & Singh, S. N. (2022). Assessment of genetic variability, correlation and path analysis in sesame (Sesamum indicum). Electronic Journal of Plant Breeding, 13(1), 208-215.
30. Kumaresan, D., & Nadarajan, N. (2003). Genetic divergence analysis in sesame (sesamun indicum L). Sesame and Office Newsletter, 18, 15-19.
31. Langham, D. R., Riney, J., Smith, G., & Wiemers, T. (2008). Sesame grower guide. Sesaco Corp, 30(331), 3.
32. Manly, B. F. J. (2004). Multivariate statistical methods, A primer. Chapman and Hall, London. Third edition, 224 p. https://doi.org/10.1201/b16974
33. Masoudi, B., & Ahmadi, M. (2019). Evaluation of genetic diversity of agronomic and morphological traits of sesame genotypes. Journal of Crop Breeding, 11(31), 78-91. https://doi.org/10.29252/jcb.11.31.78
34. Mei, H., Cui, C., Liu, Y., Du, Z., Wu, K., Jiang, X., Zheng, Y., & Zhang, H. (2023). QTL analysis of traits related to seed size and shape in sesame (Sesamum indicum). Plos One, 18(11), e0293155. https://doi.org/10.1371/journal.pone.0293155
35. Menzir, A. (2012). Phenotypic variability, divergence analysis and heritability of characters in sesame (Sesamum indicum) genotypes. Nature and Science, 10(10), 117-126.‏
36. Mohammadi, S. A., Prasanna, B. M., & Singh, N. N. (2003). Sequential path model for determining interrelationships among grain yield and related characters in maize. Crop Science, 43(5), 1690-1697.‏ https://doi.org/10.2135/cropsci2003.1690
37. Mukhthambica, K., Bisen, R., & Ramya, K. T. (2023). Principal component analysis for yield and yield related traits in sesame (Sesamum indicum). Biological Forum – An International Journal, 15(3), 227-232.
38. Nadeem, A., Kashani, S., Ahmed, N., Buriro, M., Saeed, Z., Mohammad, F., & Ahmed, S. (2015). Growth and yield of sesame (Sesamum indicum) under the influence of planting geometry and irrigation regimes. American Journal of Plant Sciences, 6(07), 980. https://doi.org/10.4236/ajps.2015.67104
39. Navaneetha, J. S., Murugan, E., & Parameswari, C. (2019). Correlation and path analysis for seed yield and its components in sesame (Sesamum indicum). Electronic Journal of Plant Breeding, 10(3), 1262-1268. https://doi.org/10.5958/0975-928x.2019.00161.3
40. Nikfekr, R., Kazemitabar, S. K., Ranjbar, G., Hashemi-Petroudi, S. H., & Mehraban Joubani, P. (2023). Study of genetic diversity and evaluation of some sesame genotypes under salinity stress. Environmental Stresses in Crop Sciences, 16(3), 575-586. https://doi.org/10.22077/escs.2022.4516.2037
41. Ramazani, S. H. R. (2016). Surveying the relations among traits affecting seed yield in sesame (Sesamum indicum). Journal of Crop Science and Biotechnology, 19, 303-309. https://doi.org/10.1007/s12892-016-0053-0
42. Ranganatha, A. R. G., Jyotishi, A., Deshmukh, M. R., Bisen, R., Panday, A. K., & Gupta, K. N. (2010). Improved technology for maximizing production of sesame. Indian Council of Agricultural Research, Jabalpur, IND.1-17.
43. Sabag, I., Pnini, S., Morota, G., & Peleg, Z. (2024). Refining flowering date enhances sesame yield independently of day-length. BMC Plant Biology, 24(1), 711. https://doi.org/10.1186/s12870-024-05431-8
44. Salehi, M., Esmailzadeh Hosseini, S. A., Salehi, E., & Bertaccini, A. (2017). Genetic diversity and vector transmission of phytoplasmas associated with sesame phyllody in Iran. Folia Microbiologica, 62, 99-109. https://doi.org/10.1007/s12223-016-0476-5
45. Sankar, P. D., & Kumar, C. A. (2003). Character association and path coefficient analysis in sesame (Sesamum indicum). Agricultural Scientist Digestion, 23, 17-19.
46. Sasipriya, S. (2018). Correlation and path analysis for seed yield and its components in sesame (Sesamum indicum). Electronic Journal of Plant Breeding, 9(4), 1594-1599.
47. Sonaniya, R., Bisen, R., & Sonaniya, P. (2023). Assessment of Exotic Sesame (Sesamum indicum) Accessions through Principal Component Analysis. International Journal of Environment and Climate Change, 13(11), 282-290. https://doi.org/10.9734/ijecc/2023/v13i113170
48. Sumathi, P., Muralidharan, V., & Manivannan, N. (2007). Trait association and path coefficient analysis for yield and yield attributing traits in sesame (Sesamum indicum L). Madras Agriculture Journal, 94, 174–178. https://doi.org/10.29321/maj.10.100660
49. Tabatabaei, I., Pazouki, L., Bihamta, M. R., Mansoori, S., Javaran, M. J., & Niinemets, U. (2011). Genetic variation among iranian sesame (Sesamum indicum) accessions vis-a-vis exotic genotypes on the basis of morpho-physiological traits and rapd markers. Australian Journal of Crop Science, 5(11), 1396-1407.
50. Teklu, D. H., Shimelis, H., & Abady, S. (2022). Genetic improvement in sesame (Sesamum indicum): Progress and outlook: A review. Agronomy, 12(9), 2144. https://doi.org/10.3390/agronomy12092144
51. Wang, C., Niu, J., Miao, H., Li, C., Duan, Y., Ju, M., Cao, H., Wei, L., Wang, H., & Zhang, H. (2024). Genetic variation, correlation, and association mapping of seed yield and its component traits in sesame. Genetic Resources and Crop Evolution, 71(2), 603-619. https://doi.org/10.1007/s10722-023-01644-2
52. Winstead, D. J., & Jacobson, M. G. (2024). Storable, neglected, and underutilized species of Southern Africa for greater agricultural resilience. Plant‐Environment Interactions, 5(4), e70004. https://doi.org/10.1002/pei3.70004
53. Yadav, R., Kalia, S., Rangan, P., Pradheep, K., Rao, G. P., Kaur, V., & Siddique, K. H. (2022). Current research trends and prospects for yield and quality improvement in sesame, an important oilseed crop. Frontiers in Plant Science, 13, 863521. https://doi.org/10.3389/fpls.2022.863521
54. Yingzhong, Z., & Yishou, W. (2002). Genotypic correlations and path coefficient analysis in sesame. Sesame and Sofflower Newsletter, 17, 10-12.
55. Yol, E., Karaman, E., Furat, S., & Uzun, B. (2010). Assessment of selection criteria in sesame by using correlation coefficients, path and factor analyses. Australian Journal of Crop Science, 4(8), 598-602.
56. Zewdu, D., Mekonnen, F., & Geleta, N. (2024). Cluster and principal component analysis for yield and yield related traits of bread wheat (Triticum aestivum) genotypes. AGBIR, 40(2) 962-967.