تحلیل الگوی مصرف مواد غذایی در مناطق روستایی ایران: شناسایی استان‌های با مصرف استاندارد و همگن

مجله اقتصاد و توسعه کشاورزی

دوره 39، شماره 2 - شماره پیاپی 67، تیر 1404، صفحه 210-193   

نوع مقاله: مقالات پژوهشی به زبان انگلیسی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jead.2025.92120.1333

نویسنده

مهدی شعبان زاده خوشرودی^*

مؤسسه پژوهش‌های برنامه‌ریزی، اقتصاد کشاورزی و توسعه روستایی، تهران، ایران

چکیده

بررسی الگوی مصرف غذا در مناطق روستایی ایران برای درک وضعیت امنیت غذایی و رفاه اجتماعی در کشور ضروری است. شناسایی استان‌های دارای الگوی مصرف استاندارد و همگن، نه تنها به برنامه‌ریزی برای تأمین نیازهای غذایی کمک می‌کند، بلکه می‌تواند به تدوین سیاست‌های مناسب و مؤثر در راستای حل مسائل مرتبط با تغذیه و بهداشت عمومی نیز منجر شود. با این رویکرد در این مطالعه، ابتدا الگوی فعلی مصرف غذا در مناطق روستایی ایران در سال 1402 مورد بررسی قرار گرفت و با الگوی استاندارد مقایسه شد. سپس، استان‌هایی که الگوی غذایی آن‌ها شباهت بیشتری به الگوی استاندارد دارد، با استفاده از روش TOPSIS شناسایی و رتبه‌بندی شدند. پس از آن، با بهره‌گیری از روش خوشه‌بندی k-means، استان‌های با الگوی مصرف مشابه استخراج و نقشه‌ی الگوی مصرف غذا برای مناطق روستایی ایران ترسیم گردید. در نهایت، رابطه بین الگوی مصرف و شاخص‌های زیرساختی، اقتصادی و اجتماعی استان‌ها مورد تحلیل قرار گرفت. نتایج نشان داد که الگوی غذایی کنونی خانوارها در مناطق روستایی ایران عمدتاً شامل غلات است و این گروه بیش از 60 درصد انرژی روزانه را تأمین می‌کند. در حالی‌که در سطح جهانی، سهم غلات در تأمین کالری روزانه معادل 50 درصد است و این نسبت در کشورهای با درآمد بالا، متوسط و پایین، به‌ترتیب 30، 55 و 70 درصد می­باشد. علاوه بر این، در شرایط کنونی، مصرف غذا در ایران مطابق با الگوی استاندارد نیست و ساکنان مناطق روستایی کشور 4/28 درصد کمتر از مواد غذایی سبد استاندارد استفاده می‌کنند و همچنین 16 درصد کمتر از انرژی مورد نیاز را دریافت می‌نمایند. افراد بیشتر از نیاز خود نان مصرف می­کنند، اما در خصوص لبنیات، میوه‌ها و گوشت قرمز، مصرف کنونی به‌ترتیب 4/64، 1/52 و 50 درصد پایین‌تر از مقدار استاندارد است. الگوی غذایی در مناطق روستایی شش استان چهارمحال و بختیاری، مرکزی، اصفهان، همدان، زنجان و مازندران به استاندارد تعیین‌شده توسط وزارت بهداشت نزدیک‌تر است. در مقابل، الگوی غذایی در نواحی روستایی شش استان هرمزگان، سمنان، کرمان، خراسان شمالی، ایلام و سیستان و بلوچستان بیشترین فاصله را با سبد غذایی استاندارد دارد. از سوی دیگر، الگوی مصرف مواد غذایی در مناطق روستایی استان‌ها متنوع و ناهمگون است و می‌توان پنج نوع الگوی رفتاری را شناسایی کرد؛ بر اساس نتایج، الگوی مصرف در مناطق روستایی ایران با موقعیت جغرافیایی ارتباط چندانی ندارد و استان­هایی که شاخص­های زیربنایی، اقتصادی و اجتماعی مناسب­تری دارند، از الگوی مصرف غذایی استانداردتری برخوردار هستند. با توجه به تجربیات کشورهای مختلف، بهبود تغذیه در مناطق روستایی فرآیندی چند بعدی است و تحت تأثیر مجموعه‌ای از متغیرها شامل عوامل اقتصادی (مانند درآمد، قیمت مواد غذایی، نرخ بیکاری و ...)، عوامل منطقه‌ای (از جمله دسترسی به غذا، توسعه زیرساخت‌های حمل و نقل، شرایط آب و هوایی و ...)، عوامل اجتماعی و فرهنگی (شامل فرهنگ و باورهای اجتماعی، سطح آموزش و آگاهی، شبکه‌های اجتماعی و ...) و نهایتاً عوامل فردی (مانند سلامت فردی، عادات و رفتارهای غذایی، دانش شخصی و ...) قرار دارد و برای دستیابی به یک الگوی تغذیه‌ای سالم و متوازن، باید به تعامل و هم‌افزایی میان این عوامل توجه جدی نمود.

کلیدواژه‌ها

سبد غذایى فعلی و استاندارد؛ نواحی روستایی ایران؛ الگوی رفتاری مشابه؛ روش TOPSIS؛ خوشه‌بندی k-meansk-means

مراجع

1. Adelaja, A.O., Nayga, R.M., & Lauderbach, T.C. (1997). Income and racial differentials in selected nutrient intakes. American Journal of Agricultural Economics, 79(5), 1452-1460. https://doi.org/10.2307/1244360
2. Ahmadi Javid, M., Akbari, A., & Zeaei, M.B. (2014). Pattern of food products consumption in urban households of Sistan and Baluchistan province with emphasis on food security. Agricultural Economics Research, 6(23), 143-158.
3. Akerele, D. (2011). Intra‐household food distribution patterns and calorie inadequacy in South‐Western Nigeria. International Journal of Consumer Studies, 35(5), 545-551. https://doi.org/10.1111/j.1470-6431.2010.00981.x
4. Amjadi, A., & Barikani, E. (2020). Analyzing the food basket of rural households in Iran. Village and Development, 23(3), 127-151. https://doi.org/10.30490/rvt.2021.343078.1227
5. Bakshoodeh, M. (2005). A study of relationship between past and current food consumption patterns in rural areas of Iran. Agricultural Economics and Development, 13(2), 35-48. https://doi.org/10.30490/aead.2005.128573
6. Charaghi, M., Yeghaneh, B., & Eskandari Shahraki, Z. (2018). Analysis of geographic factors affecting the of rural households’ food security Case study: township of Zanjan. Geographical Engineering of Territory, 2(3), 47-58.
7. Facina, V.B., Fonseca, R.D.R., da Conceição-Machado, M.E.P., Ribeiro-Silva, R.D.C., Dos Santos, S.M.C., & de Santana, M.L.P. (2023). Association between socioeconomic factors, food insecurity, and dietary patterns of adolescents: a latent class analysis. Nutrients, 15(20), 4344. https://doi.org/10.3390/nu15204344
8. Forouhesh, G., & Soltani, S. (2024). Examining the changes in food consumption patterns of Iranian households from 1960s until now. Agricultural and Rural Economy, 2(2), 1-23. https://doi.org/10.30490/etr.2024.363056.1004
9. Galedarvand, H., Shirani Bidabadi, F., Rezaee, A., & Joolaie, R. (2024). Evaluation of factors affecting food security in rural areas of Iran. Agricultural and Rural Economy, 2(1), 31-50. https://doi.org/130490/etr.2024.366245.1023
10. Gebre, G.G. (2012). Determinants of food insecurity among households in Addis Ababa city, Ethiopia. Interdisciplinary Description of Complex Systems: INDECS, 10(2), 159-173. https://doi.org/10.7906/indecs.10.2.9
11. Ghaderi, R. (2024). Investigating food security and analyzing its challenges in rural areas (Case study: Villages of Bekshlochai county, Urmia County). Geographical Engineering of Territory, 8(1), 189-202. https://doi.org/10.22034/jget.2024.178354
12. Grünberger, K. (2014). Estimating food consumption patterns by reconciling food balance sheets and household budget surveys. Rome: Food and Agriculture Organization of the United Nations.
13. Hirvonen, K., & Hoddinott, J. (2017). Agricultural production and children's diets: Evidence from rural Ethiopia. Agricultural Economics, 48(4), 469-480. https://doi.org/10.1111/agec.12348
14. Jamini, D., Amini, A., Ghadermarzi, H., & Tavakoli, J. (2017). Measurement of food security and investigation of its challenges in rural areas (Case study: Badr district from Ravansar county). Regional Planning, 7(27), 87-102.
15. Liu, Y. (2021). Analysis and prediction of college students’ mental health based on K-means clustering algorithm. Applied Mathematics and Nonlinear Sciences, 7(1), 501-512.
16. Lourenção, L.F., Santos, P.R., de Oliveira, I.R.C., Fonseca, F.L.A., Draghi, P.F., de Castro Graciano, M.M., & Pereira-Dourado, S.M. (2021). Socioeconomic factors related to food consumption and the condition of food and nutrition insecurity in preschoolers. Nutrire, 46, 1-11. https://doi.org/10.1186/s41110-021-00146-4
17. Ludwig, T. (2018). An egg for an egg and a bean for a bean? How production diversity determines dietary diversity of smallholder farmers in rural India. ZEF-Discussion Papers on Development Policy, (247).
18. Luo, J. (2022). Application of k-means method based on SPSS in graphic design score analysis. In 2022 3rd International Conference on Big Data and Social Sciences (ICBDSS 2022) (pp. 453-459). Atlantis Press.
19. Mekonnen, D.A., Trijsburg, L., Achterbosch, T., Brouwer, I.D., Kennedy, G., Linderhof, V., & Talsma, E.F. (2021). Food consumption patterns, nutrient adequacy, and the food systems in Nigeria. Agricultural and Food Economics, 9(1), 16. https://doi.org/10.1186/s40100-021-00188-2
20. Nandi, R., Nedumaran, S., & Ravula, P. (2021). The interplay between food market access and farm household dietary diversity in low- and middle-income countries: a systematic review of literature. Global Food Security, 28, 100484. https://doi.org/10.1016/j.gfs.2020.100484
21. Okati, M., Ahmadpour Borazjani, M., & Sarani, V. (2020). Recognizing the factors affecting on food security in rural areas (Case study of villages in Zahak region in Sistan and Baluchestan province). Rural Development Strategies, 7(2), 199-209. https://doi.org/10.22048/rdsj.2020.243527.1865
22. Parsipoor, H., Hoseinzadh, A., & Agheli moghaddam, H. (2022). Ranking and analysis of the level of development of Iran's provinces. Geographical Engineering of Territory, 6(4), 751-766.
23. Rafati, M., Shabanzadeh-Khoshrody, M., & Javdan, E. (2021). Nutrient consumption, diversity and food security of the income deciles of Tehran province. Journal of Agricultural Economics and Development, 35(2), 147-160. https://doi.org/10.22067/jead.2021.69156.1019
24. Rastegaripour, F., Masahi, F., & Arbabi, A. (2021). Investigating the effect of economic and social factors on the consumption of rural households. Rural Development Strategies, 8(4), 447-459. https://doi.org/10.22048/rdsj.2021.244091.1869
25. Rostami, E., Taghdis, M.H., Dehdari, T., & Shirzad, M. (2016). Exploring household food consumption patterns in rural areas of Felard in Lordegan in 2015. Rahavard Salamat Journal, 1(2), 25-36.
26. Ruel, M.T., Garrett, J., Yosef, S., & Olivier, M. (2017). Urbanization, food security and nutrition. Nutrition and Health in a Developing World, 705-735. https://doi.org/10.1007/978-3-319-43739-2_32
27. Shabanzadeh-Khoshrody, M., Javdan, E., & Rafaati, M. (2023). Investigating the effect of exchange rate fluctuations on food consumption in rural areas of Iran. Agricultural Economics and Development, 31(3), 59-88. https://doi.org/10.30490/aead.2023.361801.1510
28. Shabanzadeh-Khoshrody, M., & Hosseini, S.S. (2021). Investigation of factors affecting the household food security in Tehran province of Iran. Agricultural Economics and Development, 29(3), 209-237. https://doi.org/10.30490/aead.2021.352428.1279
29. Shabanzadeh-Khoshrody, M., Javdan, E., & Heydari, R. (2024). Examining the pattern of food consumption and its influencing factors in urban areas of Iran. Journal of Applied Economics Studies in Iran, 13(51), 95-121. https://doi.org/10.22084/aes.2024.29340.3694
30. Sharify, N. (2022). Investigation the effects of the gasoline price increment policy and subsidy on consumer prices indices and welfare of households’, groups. QJER, 21(4), 181-200.
31. Sheibani, M., & Karbasi, A. (2020). Investigating the changes in food consumption patterns of rural households in Khorasan Razavi. Rural Development Strategies, 7(3), 239-252. https://doi.org/10.22048/rdsj.2021.242180.1862
32. Sheibani, M., Rastegaripour, F., & Mohtashami, T. (2020). Analysis of factors affecting dietary diversity of rural households in Khorasan Razavi province. Space Economy & Rural Development, 3(33), 189-209.
33. Shirani Bidabadi, F., & Ahmadi Kaliji, S. (2013). The Application of food diversity index for the examination of food security in Iranians rural areas. Village and Development, 16(2), 25-43. https://doi.org/10.30490/rvt.2018.59281
34. Sibhatu, K.T., & Qaim, M. (2018). Farm production diversity and dietary quality: linkages and measurement issues. Food Security, 10, 47-59. https://doi.org/10.1007/s12571-017-0762-3
35. Siddique, H.M.A., Mohey-ud-din, G., & Kiani, A. (2020). Human health and worker productivity: Evidence from middle-income countries. International Journal of Innovation, Creativity and Change, 14(11), 523-544.
36. Smed, S., Jensen, J.D., & Denver, S. (2007). Socio-economic characteristics and the effect of taxation as a health policy instrument. Food Policy, 32(5-6), 624-639. https://doi.org/10.1016/j.foodpol.2007.03.002
37. Snapp, S.S., & Fisher, M. (2015). Filling the maize basket” supports crop diversity and quality of household diet in Malawi. Food Security, 7, 83-96. https://doi.org/10.1007/s12571-014-0410-0
38. Statistical Centre of Iran. (2024). Data and statistical information. amar.org.ir.
39. Streeter, J.L. (2017). Socioeconomic factors affecting food consumption and nutrition in China: Empirical evidence during the 1989–2009 period. The Chinese Economy, 50(3), 168-192. https://doi.org/10.1080/10971475.2017.1297653
40. (2024). The state of food security and nutrition in the world 2024: Financing to end hunger, food insecurity and malnutrition in all its forms.
41. Usman, M.A., & Callo-Concha, D. (2021). Does market access improve dietary diversity and food security? Evidence from Southwestern Ethiopian smallholder coffee producers. Agricultural and Food Economics, 9(1), 18. https://doi.org/10.1186/s40100-021-00190-8
42. Variyam, J.N. (2003). Factors affecting the macronutrient intake of US adults.
43. Vaez Mahdavi, Z., Raghfar, H., Emami Jeze, K., & Haji Nabi, K. (2022). The effect of instability of bread price on household food security and mental health using agent-based simulation approach. Daneshvar Medicine, 29(6), 70-85. https://doi.org/10.22070/daneshmed.2021.15354.1139
44. Webb, P., & Kennedy, E. (2014). Impacts of agriculture on nutrition: nature of the evidence and research gaps. Food and Nutrition Bulletin, 35(1), 126-132. https://doi.org/10.1177/156482651403500113
45. Weil, K., Coulibaly, I., Fuelbert, H., Herrmann, A., Millogo, R.M., & Danquah, I. (2023). Dietary patterns and their socioeconomic factors of adherence among adults in urban Burkina Faso: a cross-sectional study. Journal of Health, Population and Nutrition, 42(1), 107. https://doi.org/10.1186/s41043-023-00451-w
46. Wen, P., Zhu, N., & Jia, M. (2024). Changes in food consumption and nutrition intake of rural residents in central China. Heliyon, 10(16). https://doi.org/10.1016/j.heliyon.2024.e36523
47. Yoon, K.P., & Hwang, C.L. (1995). Multiple attribute decision making: an introduction. Sage publications.
48. Yue, Z. (2011). A method for group decision-making based on determining weights of decision makers using TOPSIS. Applied Mathematical Modelling, 35(4), 1926-1936. https://doi.org/10.1016/j.apm.2010.11.001
49. Zanello, G., Shankar, B., & Poole, N. (2019). Buy or make? Agricultural production diversity, markets and dietary diversity in Afghanistan. Food Policy, 87, 101731. https://doi.org/10.1016/j.foodpol.2019.101731
50. Zhou, J., Leepromrath, S., & Zhou, D. (2023). Dietary diversity indices v. dietary guideline-based indices and their associations with non-communicable diseases, overweight and energy intake: evidence from China. Public Health Nutrition, 26(5), 911-933. https://doi.org/10.1017/S1368980022000556