رمزگشایی از شعر «صدای پای آب»: خوانشی نشانه‌شناختی بر مبنای نظریۀ مایکل ریفاتر

زبانشناسی و گویش های خراسان

مقاله 3، دوره 17، شماره 2 - شماره پیاپی 39، شهریور 1404، صفحه 79-57   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jlkd.2025.92393.1308

نویسنده

رضا قنبری عبدالملکی^*

استادیار زبان و ادبیات فارسی، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه دامغان، دامغان، ایران.

چکیده

این مقاله با هدف تحلیل نشانه‌شناختی شعر «صدای پای آب» از سهراب سپهری، به بررسی سازوکارهای معنایی پنهان در متن می‌پردازد. مسئله اصلی پژوهش آن است که نشانه‌های به‌کاررفته در این شعر چگونه به بازنمایی تجربه‌های انسانی و پیوند میان انسان و طبیعت یاری می‌رسانند. چارچوب نظری تحقیق مبتنی بر مدل نشانه‌شناختی مایکل ریفاتر است و پژوهش با روش کیفی و تحلیلی انجام شده است. در این راستا، از خوانش اکتشافی و پس‌نگر، تحلیل شبکه ساختاری (ماتریس) و تداعی‌های واژگانی و مفهومی (هیپوگرام‌ها) بهره گرفته شده است. یافته‌ها نشان می‌دهد سپهری با تکیه بر عناصر طبیعی و ظرفیت‌های زبانی، ساختاری نشانه‌مند و چندلایه خلق کرده است که در آن تجربه‌های زیسته و احساسات انسانی در پیوندی معنایی با جهان طبیعت بازتاب می‌یابد. درنهایت، نتایج پژوهش حاکی از آن است که زبان شاعرانه سپهری با بهره‌گیری از سازوکارهای نشانه‌ای، توانمند در بازنمایی جهان‌بینی شاعرانه و ابعاد درونی تجربه انسانی است.

کلیدواژه‌ها

سهراب سپهری؛ صدای پای آب؛ مایکل ریفاتر؛ نشانه‌شناسی؛ خوانش اکتشافی

مراجع

آذرپیک، ع. (1396). نشانه‌شناسی در ادبیات پایداری: کارکرد نشانه‌شناسی مایکل ریفاتر در تحلیل شعر «شکفتن نیلوفر» از محمود مشرف آزاد تهرانی (م. آزاد)، پژوهشنامه متون ادبی دوره عراقی، شماره 2، بهار و تابستان، صص 99–114.

آلگونه جونقانی، م. (1396). کاربست الگوی نشانه‌شناختی ریفاتر در خوانش شعر، فصلنامه پژوهش ادبیات معاصر جهان، دوره 22، شماره 1، بهار و تابستان، صص 33–58.

باقری نجف‌آباد، ز.، و سیدی، س. ح. (1394). بررسی مفهوم مرگ در اندیشه سهراب سپهری، فصلنامه زبان و ادبیات فارسی (دانشگاه آزاد اسلامی واحد فسا)، پاییز و زمستان، شماره 13، صص 131–152.

برکت، ب.، و افتخاری، ط. (1389). نشانه‌شناسی شعر: کاربست نظریه مایکل ریفاتر بر شعر «ای مرز پر گهر» فروغ فرخزاد، جستارهای زبانی، دوره 1، شماره 4، صص 109–130.

پورخالقی، م. و ارمی، س. (1391). تحلیل الگویی نمودهای رمانتیسم در شعر سپهری (با تمرکز بر شعر «صدای آب»)، فصلنامه پژوهش‌های ادبی و بلاغی، زمستان، شماره 1، صص 75–92.

پیروز، غ. ر.،و قائمی، ع. (1391). گفتمان‌شناسی سهراب سپهری در شعر «صدای پای آب» با تکیه بر نظریه هرمنوتیک ویلهلم دیلتای، فصلنامه نثر پژوهی ادب فارسی، پاییز و زمستان، شماره 32، صص 22–39.

حسن‌زاده میرعلی، ع.، و زمانی، ف. (1397). تحلیل رمان سالمرگی بر اساس نظریه نشانه‌شناسی بینامتنی مایکل ریفاتر، فصلنامه ادب فارسی، دوره 8، شماره 21، تابستان، صص 57–76.

حسینی کازرونی، س. ا.، و سراجی، ا. (1395). دیدگاه نوستالژیک سهراب سپهری در شعر «صدای پای آب»، فصلنامه بهارستان سخن، بهار، شماره 31، صص 143–154.

حسینی معصوم، س. م.، و اکبری، م. (1403)، تحلیل فرایند شکل‌گیری معنا از طریق نظام‌های گفتمانی نشانه‌معناشناختی در داستان زال و رودابه، فصلنامه زبان‌شناسی و گویش‌های خراسان، شماره 35، تابستان، صص 55- 82

حقی خانقاه، ا. (1401). بررسی طبیعت در «صومعۀ تین ترن» وردزورث و «صدای پای آب» سهراب سپهری، نشریه مطالعات زبان فارسی (شفای دل)، دوره 5، شماره 12، صص 45–64.

خواجوی، م.،و طهماسبی، ف. (1393). بررسی نشانه‌شناختی شعر «مسافر» سپهری بر مبنای نشانه‌شناسی ساختارگرا؛ الگوی ریفاتر و یاکوبسن، نشریه پژوهش‌های زبان‌شناختی در زبان‌های خارجی، دوره 4، شماره 2، صص 215–242.

ذاکری، س.، و قاری، م. ر.، و سرور یعقوبی، ع. (1398). تحلیل نشانه‌شناسی معشوق در شعر شاملو براساس نظریه مایکل ریفاتر (مطالعه موردی: شعر «سرود آن کس که از کوچه به خانه بازمی‌گردد»)، فصلنامه پژوهشنامه ادب غنایی، دوره 17، شماره 33، صص 97–116.

رضایی، ح. (1386)، زبان سبز سهراب سپهری در صدای پای آب، جستارهای نوین ادبی، سال چهلم، شماره 157، تابستان، صص 21- 34

سپهری، س. (1381). هشت کتاب. انتشارات طهوری.

شفیعی، ف.، و آشوری، ه. (1401). تحلیل غزل «چهره آفتاب پنهان است» از حسین منزوی بر اساس رویکرد نشانه‌شناسی شعر مایکل ریفاتر، فصلنامه پژوهش زبان و ادبیات فارسی، شماره 67، زمستان، صص 65–84.

عبداللهیان، ح.، و باقری، ع. ‌ا. (1398)، کنش‌های گفتاری پنج‌گانه در شعر صدای پای آب سپهری، فصلنامه زبان و ادبیات فارسی، شماره 82، بهار و تابستان، صص 241- 258

فیاض‌منش، پ.، و صفایی سنگری، ع. (1395). خوانش شعر «نوبت» بر اساس رویکرد نشانه‌شناسی مایکل ریفاتر، فصلنامه ادبیات فارسی معاصر، دوره 14، شماره 43، زمستان، صص 139–159.

قوامی، ب.، و آذرنوا، ل. (1401). خوانش نشانه‌شناختی شعر «ارغوان» هوشنگ ابتهاج با استفاده از رویکرد ریفاتر، فصلنامه زبان و ادبیات فارسی، سال 30، شماره 38 (پیاپی 93)، پاییز و زمستان، صص 201–221.

کنعانی، ا. (1397)، نشانه-معناشناسی نور در شعر سهراب سپهری، فصلنامه زبان‌شناسی و گویش‌های خراسان، شماره 18، بهار و تابستان، صص 1- 20

محقق نیشابوری، ج. (1397). ایماژهای زندگی در «صدای پای آب»، نشریه پاژ، پاییز، شماره 31، صص 89–102.

نبی‌لو، ع. ر. (1390). کاربرد نظریه نشانه‌شناسی مایکل ریفاتر در تحلیل شعر «ققنوس» نیما، نشریه پژوهش‌های زبان‌شناختی در زبان‌های خارجی، دوره 1، شماره 2، صص 81–94.

نبی‌لو، ع. ر. (1392). خوانش نشانه‌شناختی «زمستان» اخوان و «پیامی در راه» سپهری، فصلنامه ادبیات پارسی معاصر، دوره 3، شماره 4، زمستان، صص 113–136.

نبی‌لو، ع. ر. (1398). خوانش نشانه‌شناختی «کتیبه» اخوان، پژوهش ادبیات معاصر جهان، دوره 24، شماره 1، پاییز، صص 283–306.

References

Azarpayk, A.-R. (2017). Semiotics in resistance literature: The function of Michael Riffaterre's semiotics in analyzing the poem "Blooming of the Water Lily" by Mahmoud Mashraf Azad Tehrani (M. Azad). Literary Texts Research Journal of the Iraqi Period, 2, 99–114. [In Persian]

Riffaterre, M. (1978). Semiotics of poetry. Indiana University Press.

Riffaterre, M. (1983). Text production. Columbia University Press.