رَسته‌بندی واژگان پیشه‌‌های اجتماعی زمان ساسانیان (بر پایۀ متون پهلوی)

زبانشناسی و گویش های خراسان

مقاله 4، دوره 17، شماره 2 - شماره پیاپی 39، شهریور 1404، صفحه 103-81   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jlkd.2025.92306.1307

نویسنده

یدالله منصوری^*

دانشیار گروه زبانشناسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه شهید بهشتی، تهران.

چکیده

در این گفتار نگارنده کوشیده است که به کار و پیشه و پیشه‌وران و پیشه‌وری روزگار ساسانی بپردازد که از رهگذر متون زبان پهلوی یا همان فارسی میانه (سوم تا دهم میلادی) به دست آمده است. با یادآوری دقیق نشانی این واژگان در آن متون، کم و کیف و نام و عناوین این پیشه‌ها، این بار نه پیشه‌های درباری و دستگاه اداری کشوری و لشگری یعنی طبقۀ فرمانروایان و موبدان و سپاهیان، بلکه به پیشه‌های همگانی و مشاغل عمومی و فراگیر جامعه ساسانی همراه با دسته‌بندی و تحلیل در آن روزگاران پرداخته شده است. تا جایی که نگارنده آگاهی دارد، تاکنون، جز به‌صورت اشارات پراکنده به برخی از آن‌ها، کار پژوهشی در این زمینه به‌صورتِ جداگانه و سامانمند، نوشته یا منتشر نشده است. در مطالبی که در این زمینه منتشر شده، چنان‌که در پیشینۀ تحقیق آمده، مراجعه مستقیم به متون قابل‌دسترس پهلوی صورت نگرفته است و بیشتر براساس آثار فارسی تاریخی و عربی دورۀ آغازین اسلامی صورت گرفته است. به سخن دیگر از منابع دست‌اول زبان فارسی میانه یا پهلوی چندان استفاده نشده است و این موارد به نمونه‌های پراکنده و بیشتر به اسامی و عناوین خاص طبقه چهارگانه اشاره دارند. ارائۀ این مطالب از منظرِ زبان‌شناسی تاریخی و اجتماعی و شناخت دقیق مشاغل ایرانیان در زمان ساسانیان حائز اهمیت بوده و سودمند است و در نیرومند کردن زبان فارسی و واژه‌سازی و واژه‌گزینی به ما الگوی مناسبی نشان می‌دهد.

کلیدواژه‌ها

دورۀ ساسانی؛ متون پهلوی؛ پیشه‌؛ پیشه‌ور؛ زبان‌شناسی تاریخی؛ زبان‌شناسی اجتماعی؛ واژه‌شناسی

مراجع

آموزگار، ژ.، و تفضلی. ا. (مترجمان). (1386). کتاب پنجم دینکرد. نشر معین.

بهار، م. (مترجم). (1369). بندهش، فَرْنْبَغ دادگی. توس.

بهزادی، ر. (مترجم). (1368). بندهش هندی (متنی به زبان پارسی میانه). مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.

تفضّلی، ا. (1345). «رازیجر یک لغت کهنۀ فارسی». نشریۀ دانشکدۀ ادبیات تبریز. سال ۱۸. شمارۀ ۳. صفحات ۳۳۴‑۳۳۸.

تفضّلی، ا. (1385). جامعه ساسانی (سپاهیان، کاتبان و دبیران، دهقانان). ترجمۀ شیرین مختاریان و مهدی باقی. نشر نی.

تفضّلی، ا. (1397). تصحیح و ترجمه سوتکرنسک و ورشت‌مانسرنسک از دینکرد 9. به کوشش ژاله آموزگار یگانه. مرکز دائرۀ‌‌المعارف بزرگ اسلامی.

تفضّلی، ا. (مترجم). (1364). مینوی خرد. انتشارات توس

راشدمحصّل، م. ت. (مترجم). (1385). زند بهمن یسن. پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

راشدمحصّل، م. ت. (مترجم). (1385). وزیدگیهای زادسپرم. پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی (چاپ جدید 1390).

راشدمحصّل، م. ت. (مترجم). (1389). دینکرد هفتم. پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

ژینیو، ف. (مترجم به فرانسه). (1984). ارداویراف‌نامه (ارداویرازنامه). ترجمه و تحقیق ژاله آموزگار. نشر معین (چاپ 1372).

صفای اصفهانی، ن. (مترجم). (1376). روایت امید اشوهیشتان. نشر مرکز.

عریان، س. (مترجم). (1382). متن‌های پهلوی. گردآوریدۀ ج. د. م. جاماسب آسانا. سازمان میراث فرهنگی کشور.

عریان، س. (مترجم). (1391). مادیان هزار دادستان (هزار رأی حقوقی). فرّخ مرد بهرامان. نشر علمی.

فره‌وشی، ب. (مترجم). (1378). کارنامۀ اردشیر بابکان. انتشارات دانشگاه تهران.

مزداپور، ک. (مترجم). (1369). شایست ناشایست، متنی به زبان پارسی میانه (پهلوی ساسانی). مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.

مزداپور، ک. (مترجم). (1378). بررسی دستنویس م.او29 (داستان گرشاسب و متن‌های دیگر). نشرآگاه.

منصوری، ی. (1387). «اصطلاحات حقوقی در زبان فارسی میانه (پهلوی)». نامۀ فرهنگستان. شمارۀ پیاپی 37. دورۀ دهم. شمارۀ چهارم. زمستان. صفحات 144- 155.

منصوری، ی. (1394 – 1400). فرهنگ زبان پهلوی (پهلوی- فارسی-انگلیسی). 5 جلد. انتشارات دانشگاه شهید بهشتی.

منصوری، ی. (1395). فرهنگ حقوقی زبان پهلوی. انتشارات آوای خاور.

منصوری، ی.، و شریفانی، پ. (1394). نامه‌های منوچهر (متن انتقادی، واژه‌نامه، نمایۀ پهلوی). آوای خاور.

میرفخرایی، م. (مترجم). (1390). روایت پهلوی. پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

میرفخرایی، م. (مترجم). (1392). بررسی دینکرد ششم. پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

میرفخرایی، م. (مترجم). (1397). دادستان دینی. پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

نوابی، ی.م. (مترجم). (1346). منظومۀ درخت آسوریگ. بنیاد فرهنگ ایران.

نوابی، ی. م. (مترجم). (1374). یادگار زریران. انتشارات اساطیر.

منابع عمومی لاتین

Bartholomae, Chr. (1904), Altiranisches Wörterbuch, Strassburg, (repr. Berlin, 1979).

Durkin-Meisterernst D. (2004), Dictionary of Manichaean Middle Persian and Parthian, School of Oriental and African Studies, University of London.

Kent, R. G. (1953), Old Persian (Grammar-Texts-Lexicon), New Haven.

MacKenzie, D. N. (1971), A Concise Pahlavi Dictionary, Oxford.

Nyberg, H. S. (1964-1974), A Manual of Pahlavi, I-II, Wiesbaden.

Tafazzoli, A. (2000), Sasanian Society (Warriors, Scribers, Dehqans), Bobliotheca Persica Press, New York.

Amouzgar, J, et A. Tafazzoli (2000), Le Cionquiéme Livre du Dēnkard (5), Paris.

Anklesaria E. T. D. (1913), Danâk-u Mainyô-I Khard (Pahlavi, Pazand, and Sanskrit texts), Bombay.

Anklesaria, B. T. (1867), The Dâtistân-I Dînîk, I-XL (text and notes), Bombay.

Anklesaria, B. T. (1962), Rivâyat î Hêmît-î Asavahistân, Bombay.

Anklesaria, B. T. (1964), Vichitakiha-I Zatsparam (Text and Introduction), Bombay.

Anklesaria, B. T. (tr. 1957), Zand-î Vohûman Yasn and two Pahlavi Fragments (with text, transliteration, and translation in English), Bombay.

Anklesaria, E. P. K. (1958), A Critical Edition of the unedited Portion of the Dādestān ī Dīnīk [Pursišn 41-92], SOAS, London.

Anklesaria, E. T. D. (1908), The Bûndahishn (TD2 ms.), Bombay.

Antia, E. K. (1900), Kârnâmak-i Artakhshîr Pâpakân, Bombay.

Asha, R. (2004), The Doubt-expelling Book of Mardānfarrokh (Šak-ud- gumānīhvizār), Paris.

Cereti, C., G. (1995), The Zand ī Wahman Yasn, Roma.

Chacha, H. F. (1936), Gajastak Abâlish (Mātīkān ī Gajastak Abālīš), Bombay.

commentary, and glossarial index), vols. 1 (texts), II (Glossarial Index) Bombay.

Davar, M. B. (ed. 1912), Šāyast Lā-Šāyast (complete text), Bombay.

De Menasce J. P. (1945), Škand-Gumānīk Vičār, Fribourg.

Dhabhar E. B. N. (1949), Pahlai Yasna and Visperad, Bombay.

Dhabhar, E. B. N. (ed. 1912), The Epistles of Mânûshchîhar, Bombay.

Dhabhar, E. B. N. (ed. 1913), The Pahlavi Rivāyat Accompanying the Dādistān ī Dīnīk, Bombay.

Dhabhar, E. B. N., (ed. 1927), Zand i Khūrtak Avistāk, Bombay.

Gignoux, Ph. (tr. 1984), Le Livre d’ Arda Virāz, Paris.

Gignoux, Ph., et A. Tafazzoli (tr. 1993), Anthologe de Zādspram, Paris.

Jaafari Dehaghi M. (1998), Dādestān ī Dēnīg, part I, Paris.

Jamasp Asa D. K., M. Nawabi, B. Farahvashi eds. (1976), MS. MU 29, The story of Garshasp, Tahmurath, Jamshid, and other texts, (with the technical assistance of M. Tavousi), Shiraz.

Jamasp, D. H. (1907), Vendidâd (Avesta text with Pahlavi translation and commentary, and glossarial index), vols. I: texts, II: Glossarial Index, Bombay.

Jamasp-Asa, K., & H. Humbach (1971), Pursišnīhā, I-II, Wiesbaden.

Jamasp-Asana H.D.J. & W. West (1887), Shikand-Gûmânîk Vijâr (The Pâzand-Sanskrit text together with a fragment of the Pahlavi), Bombay.

Jamasp-Asana, J. D. J. (ed. 1897), Pahlavi Texts, Bombay.

Jamshedji Modi (ed. I: 1901, II: 1912), Mâdigân-I- Hazâr Dâdîstân, Mss. with an introduction by Jivanji Part I: Poona 1901, Part II: Bombay 1912.

Kotwal, F. and Ph. G. Kreyenbroek (1992), The Hērbedestān and Nērangestān, vol. I, Hērbedestān, Paris.

Kotwal, F. and Ph. G. Kreyenbroek (1995, 2003, 2009), The Hērbedestān and Nērangestān, vol. II, Nērangestān, Paris, 1995, vol. III, Paris, 2003, vol. IV, Paris, 2009.

Madan, D. M. (1911), Dēnkart (complete text) I-II, Bombay.

Pakzad, F. (2005), Bundahišn (Zoroastrische Kosmogonie und Kosmologie), Band I, Kritische Edition, Tehran.

Safa-Isfehani, Nezhat (tr. 1980), Rivāyat-I Hēmīt-I Ašawahištān, A Study in Zoroastrian Law, Harvard Iranian Series.

Sanjana, D. D. P. (1895), The Zand í Javít Shêda dâd, Vendidâd (The Pahlavi version of the Avesta), Bombay.

Shaked, Sh. (1979), The Wisdom of the Sasanian Sages (Dēnkard VI), U.S.A.

Williams, A. V. (tr. 1990), The Pahlavi Rivāyat, Accompanying the Dādestān ī Dēnīg, I-II, Copenhagen.

منابع دیگر (این منابع ارجاعی در متنِ این مقاله ندارند، ولی در خوانش متون پهلوی مؤثر بوده‌اند)

Anklesaria, E. T. D. (1908), The Bûndahishn (facsimile of the TD2 manuscript), an Introduction by B.T. Anklesaria, Bombay.

Asha, Raham (2009), Avesta Glossary (the so-called Frahang ī ōīm:ēwak), Text and Grammtical Notes, Mumbai (The K. R. Cama Oriental Institute).

Haug, M. (ed. 1872), The Book of Arda Viraf [with appendix of Gosht-I Fryano (the Pahlavi Texts, appendix I, pp. 205-266), and Hadokht-Nask], London.

Justi, F. (1963), Indian Bundahišn / Der Bundahesh, Leipzig.

Justi, F. (1968), Der Bundahesh zum ersten Male herausgegeben, transcribirt und mit Glossar versehen, Leipzig.

Kotwal, F. (1969), The Supplementary Texts to the Šāyest nē-Šāyest, Kobenhavn.

Macuch Maria (tr. 1981), Das Sasanidche Rectsbuch 'Mātakdān ī Hazār Dātistān' (Teil II), Wiesbaden.

Macuch, Maria (tr. 1993), Rechtskasuistik und Gerichtspraxis zu Beginn des siebenten Jahrhunderts in Iran, Die Rechtssammlung des Farroḫmard i Wahrāmān, Wiesbaden.

Nyberg S. H. & Utas B. (ed. 1988), Frahang ī Pahlavīk, Wiesbaden.

Perikhanian, A. (tr. 1980), The Book of A Thousand Judgements (A Sasanian Law-Book), Translated from Russian by Nina Garsoīan, New York (repr. 1997).

Tavadia, J. C. (tr. 1930), Šāyest nē-Šāyest, Hamburg.

بختیاری، آ.. (1402). واژۀ پهلوی اشکانی تورفانی nwr. مجلّۀ زبان‌شناسی و گویش‌های خراسان، 15 (4)، 180-191.

هاشمی ف.، و بختیاری آ. (1403). بررسی زبان‌شناختی کهن‌ترین متن گاهشماری فارسی به خط مانوی، مجلّۀ زبان‌شناسی و گویش‌های خراسان، 16 (3)، 1- 19.