بررسی پاسخ ابن‌سینا در مواجهه با شبهه ابن‌کمونه پیرامون توحید واجب‌الوجود

جستارهایی در فلسفه و کلام

دوره 57، شماره 1 - شماره پیاپی 114، خرداد 1404، صفحه 47-71   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/epk.2024.88669.1348

نویسندگان

وحید داوری چهارده^{* 1}؛ محمود دیانی²؛ رمضان مهدوی آزادبنی²

¹دانشگاه شهید مدنی آذربایجان

²دانشگاه مازندران

چکیده

اهمیت خداشناسی نزد فیلسوفان بر کسی پوشیده و پنهان نیست. یکتایی ذات واجب­الوجود یکی از مهم­ترین مسائل در این رابطه است. ازجمله مهم­ترین شبهات پیرامون توحید واجب­الوجود، شبهه ابن­کمونه است. با توجه به انکار مهم­ترین اصل از اصول دین مبین اسلام و تاکید بعضی از شارحین فلسفه ابن­سینا، بر اهمیت پاسخ­گویی به شبهه ابن­کمونه، می­افزاید. در شبهه مذکور، دلیل نفی ترکیب حکما که وجوب وجود را ذاتی واجب تعالی می­داند، مورد خدشه قرار داده و وجوب وجودی که از نظر فلاسفه، «ذاتی» واجب­الوجود در نظر گرفته شده را وصفی «عرضی» می­پندارد. هدف پژوهش حاضر پرداختن به شبهه ابن­کمونه و بررسی آن در چهارچوب اندیشه «ابن سینا» است. بنابراین پژوهش حاضر با تکیه بر مبانی فلسفی «ابن سینا» ازجمله؛ بساطت واجب­الوجود، الواجب ماهیته انیته، اشتراک مفهوم وجود در معنا، و بررسی تاریخی این شبهه و رهگیری آن حتی در روایات از ائمه معصومین علیهم السلام و زمان قدیم (فلاسفه یونان)، در صدد پاسخ به شبهه مذکور با روش تحلیلی - توصیفی است. بنابراین با توجه به قدمت این شبهه، به نظر می­رسد مبانی و ادله ابن سینا قابلیت پاسخ­گویی به شبهه ابن­کمونه را داراست.

کلیدواژه‌ها

ابن‌سینا؛ شبهه ابن‌کمونه؛ توحید؛ دلیل نفی ترکیب؛ ماهیت واجب‌الوجود؛ بساطت واجب‌الوجود

مراجع

ابن فوطی. تلخیص مجمع الآداب فی معجم الألقاب. دمشق: بی­نا، 1962.

ابن­سینا، حسین بن عبدالله. الاشارات و التنبیهات. ترجمۀ مجتبی زارعی. قم: انتشارات بوستان کتاب، 1381.

ابن­سینا، حسین بن عبدالله. الإشارات و التنبیهات‏. به­تحقیق آیه الله حسن حسن­زاده آملی، قم: بوستان کتاب، 1391.

ابن­سینا، حسین بن عبدالله. التعلیقات.‏ قم‏: مکتب الاعلام الاسلامی، 1404.

ابن­سینا، حسین بن عبدالله. الشفاء- الإلهیات. قم: بوستان کتاب، 1387.

ابن­سینا، حسین بن عبدالله. المباحثات. قم: انتشارات بیدار، 1371.

ابن­سینا، حسین بن عبدالله. المبدا و المعاد. تهران‏: موسسه مطالعات اسلامى، 1363.

ابن­سینا، حسین بن عبدالله. الهیات شفاء. محقق علامه حسن حسن­زاده. قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، 1376.

ابن­سینا، حسین بن عبدالله. شرح الاشارات و التنبیهات مع المحکمات، به همراه شرح خواجه نصیرالدین طوسی، قم: نشر البلاغه، 1375.

ابن­کمونه، سعد بن منصور. «المطالب المهمه من علم الحکمة لابن­الکمونه». تصحیح، تحقیق و مقدمه سیدحسین سید موسوی. خردنامه صدرا، ش. 32 (1382): 64-86.

ابن­کمونه، سعد بن منصور. تنقیح الابحاث الملل الثلاث. به­تحقیق و تعلیق علینقی منزوی. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، 1383.

اکبریان، رضا. «بحثی تطبیقی دربارۀ «وجود» از دیدگاه ابن سینا و ملاصدرا». خردنامه صدرا، ش. 18 (1378): 5-17.

آشتیانی، سید جلال­الدین. شرح­حال و آراء فلسفی ملاصدرا. قم: بوستان کتاب، 1380.

آقابزرگ تهرانی. الذریعه، بی­جا: دارالاضواء، بی­تا.

بهشتی، احمد. هستی و علل آن (شرح نمط چهارم از کتاب الاشارات و تنبیهات). قم: بوستان کتاب، 1392.

تبریزی، رجبعلی. اصل الاصیل (اصول آصفیه). تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، 1386.

حائری یزدی، مهدی. کاوش­های عقل نظری. تهران: موسسه انتشارات امیرکبیر، 1361.

حسن­زاده آملى، حسن. هزار و یک کلمه. قم: دفتر تبلیغات اسلامى، 1381.

حسن­زاده آملى، حسن. هزار و یک نکته. تهران: انتشارات رجاء، 1365.

حسینی شاهرودی، سید مرتضی و رسول حسین­پور. «نظریه تباین بالذات وجودها و ارتباط آن با اصالت وجود یا اصالت ماهیت». خردنامه صدرا، ش. 63 (1390): 25-38.

خمینی، سید حسن. «تحلیل و نقد شبهه ابن­کمونه از منظر تقریرات شرح منظومه امام خمینی ره». پژوهشنامه متین، ش. 22 (1383): 69-91.

خوانساری، آقاحسین. الحاشیة علی الشفا (الهیات). به­تحقیق ناجی اصفهانی. بی­جا: بی­نا، بی­تا.

دوانی، جلال­الدین. ثلاث رسائل و بذیلة رسالة هیاکل النور. به­تحقیق و تصحیح سید احمد تویسرکانی. مشهد: بنیاد پژوهش­های اسلامی، 1411.

دهخدا. فرهنگ دهخدا. بی­تا: بی­نا، بی­تا.

دینانی، غلامحسین. قواعد کلی فلسفی در فلسفه اسلامی. تهران: موسسه مطالعات و تحقیقات  فرهنگی و انجمن فلسفه ایران، 1372.

ذبیحی، محمد. «وجود در فلسفه ابن­سینا». دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان، ش. 39 (1383): 87-116.

ذبیحی، محمد. فلسفه مشاء با تکیه بر آراء ابن سینا. تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه­ها (سمت)، 1390.

رضایی، مرتضی. «بساطت ذات واجب الوجود در فلسفه ابن­سینا». مجله معرفت، سال نوزدهم، ش. 155 (1389): 57-68.

سبزواری، ملاهادی. شرح منظومه. به تصحیح و تعلیق حسن حسن­زاده آملی. تهران: نشرناب، 1369.

شیخ اشراق. حکمةالاشراق، به­شرح قطب الدین رازی. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، 1383.

شیخ اشراق. مجموعه مصنفات شیخ اشراق. به­تصحیح هانری کربن. بی­جا: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1375.

طباطبایی، محمد حسین. بدایة الحکمة. بی­جا: مؤسسة النشر الاسلامی، 1430.

طباطبایی، محمد حسین. نهایة الحکمة. قم: انتشارات موسسة آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)، 1388.

عبودیت، عبدالرسول. نظام حکمت صدرایی تشکیک وجود. قم: انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی ره، 1398.

علوی، سیدمحمدکاظم. «تشکیک وجود و قول به تباین وجود در فلسفه ابن­سینا». خردنامه صدرا، ش. 70 (1391): 25-40.

کحاله. معجم المؤلفین. بی­تا: بی­نا، بی­تا.

کلینی، محمد بن یعقوب. اصول­کافی. ترجمۀ محمد باقر کمره‌ای. قم: نشر اسوه، 1375.

لاهیجی، ملا عبدالرزاق. شوارق الالهام. اصفهان: چاپ مهدوی، بی­تا.

مصباح یزدی، محمدتقی. شرح الهیات شفا. قم: انتشارات موسسه امام خمینی ره، 1398.

مطهری، مرتضی. مجموعه آثار (شرح مبسوط شرح منظومه). تهران: انتشارات صدرا، ج7، بی­تا؛ ج9، 1394.

ملاصدرا، محمد بن ابراهیم. التعلیقات علی الشفاء(الهیات). قم: انتشارات بیدار، بی­تا.

ملاصدرا، محمد بن ابراهیم. الحکمة المتعالیة فی الأسفار العقلیة الأربعة. بی­جا: دار إحیاء التراث العربی‏، 1981.

ملاصدرا، محمد بن ابراهیم. الشواهد الربوبیه. مقدمه سید جلال الدین آشتیانی. قم: بوستان کتاب، 1392.

ملاصدرا، محمد بن ابراهیم. الشواهد الربوبیة فی المناهج السلوکیة (مقدمه فارسى). بی­جا: مرکز نشر دانشگاهى‏، 1360.

ملاصدرا، محمد بن ابراهیم. ترجمه و تفسیرالشواهد الربوبیه. ترجمۀ جواد مصلح. بی­جا: سروش، 1391.

ملکی، محمد. «جریان­­شناسی «شبهه ابن­کمونه» و چگونگی انتساب آن به شیخ اشراق». دو فصلنامه هستی و شناخت، ش. 1 (بهار و تابستان 1399): 129-144.

منزوی، علینقی. «زندگی و آثار ابن­کمونه». ترجمۀ علی محمدی. کتاب ماه فلسفه، ش. 14(1387): 5 تا 16.

میرداماد، محمدباقر. مصنفات میرداماد. بی­جا: انتشارات انجمن آثار و مفاخر فرهنگى، 1385.

نراقی، ملا مهدى. جامع الأفکار و ناقد الأنظار. تهران‏: انتشارات حکمت، 1423.

نوبخت، بیژن. «ﻭﺣﺪﺕ ﻭ ﮐﺜﺮﺕ ﻭﺟﻮﺩ ﺩﺭ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺍﺑﻦ­ﺳﯿﻨﺎ». فصلنامه اندیشه دینی دانشگاه شیراز، (بهار 1384): 99-112.

Transliterated  Bibliography

Akbarīyān, Riḍā. “Baḥsī Taṭbīqī Darbārih-yi “Vujūd” az Dīdgāh-i Ibn Sīnā va Mulāṣadrā”. Khiradnāmah-yi Ṣadrā, no. 18 (2000/1378): 5-17.

ʿAlavī, Sayyid Muḥammad Kāẓim. “Tashkīk Vujūd va Qavl bi Tabāyun Vujūd dar Falsafah Ibn Sīnā”. Khiradnāmah-yi Ṣadrā, no. 70 (2013/1391): 25-40.

Āqā Buzurg Tehranī. al-Dharīʻa. s.l.: Dār al-Aḍvāʾ, s.d.

Āshtīyānī, Sayyid Jalāl al-Dīn. Sharḥ Ḥāl va Ārāʾ Falsafī Mulāṣadrā. Qum: Bustān-i Kitāb, 2002/1380.

Bihishtī, Aḥmad, Hastī  va ʿIlal ān. (Sharḥ Namaṭ Chāhārum az Kitāb al-Ishārāt wa al-Tanbīhāt). Qum: Bustān-i Kitāb, 2014/1392.

Dawwānī, Jalāl al-Dīn. Thalāth Rasāʾl wa bi-dhaylihi Risāla  Hayākil al-Nūr. Taṣḥīḥ va researched by Sayyid Aḥmad Tūysirkānī. Mashhad: Bunyād-i Pazhūhish-hā-yi Islāmī, 1991/1411.

Dihkhudā. Farhang Dihkhudā. S.l. s.n. s.d.

Dīnānī, Ghulām Ḥusayn. Qawāʿid Kulī Falsafī dar Falsafah Islāmī. Tehran: Mūʾassisah-yi Muṭāliʿāt va Taḥqīqāt Farhangī va Anjuman Falsafah-yi Irān, 1994/1372.

Ḥāʾirī Yazdī, Mahdī. Kāvush-hā-yi ʻAql Naẓarī. Tehran: Mūʾassisah-yi Intishārāt-i Amīr Kabīr, 1983/1361.

Ḥasanzādih Āmulī, Ḥasan. Hizār va Yik Kalamah. Qum: Daftar Tablīghāt-i Islāmī, 2003/1381.

Ḥasanzādih Āmulī, Ḥasan. Hizār va Yik Nuktih. Tehran: Intishārāt-i Rajāʾ, 1987/1365.

Ḥusaynī Shāhrūdī, Murtaḍā va Rasūl Ḥusaynpūr. “Naẓarīyih-yi  Tabāyun bi-al-Zāt Vujūd -hā va Irtibāṭ  ān bā Iṣālat Vujūd yā Iṣālat Māhīyat”. Khiradnāmah-yi Ṣadrā, no. 63 (2012/1390): 25-38.

Ibn Fūwatī. Talkhīṣ Majmaʻ al-Ādāb fī Muʿjam al-Aqāb. Damascus: s.n. 1962/1341.

Ibn Kammūnah, Saʻd ibn Manṣūr. “al-Maṭālib al-Muhimah min ʻIlm al-Ḥikma li-Ibn al- Kammūnah”. Muqaddamah va researched by Sayyid ʿḤusayn Sayyid Mūsawī. Khiradnāmah-yi Ṣadrā, no. 32 (2004/1382): 64-86.

Ibn Kammūnah, Saʻd ibn Manṣūr. Tanqīḥ al-Abḥāth al-Milal al-Thalāth. researched by ʻAlīnaqī Munzavī, Tehran:: Anjuman Āsār va Mafākhir  Farhangī, 2005/1383.

Ibn Sīnā, Ḥusayn ibn ʻAbd Allāh. al-Ishārāt wa al-Tanbīhāt. researched by Āyat Allāh Ḥasan Ḥasanzādih Āmulī. Qum: Bustān-i Kitāb, 2012/1391.

Ibn Sīnā, Ḥusayn ibn ʻAbd Allāh. al-Ishārāt wa al-Tanbīhāt. translated by Mujtabā  Zāriʿī. Qum: Intishārāt-i Būstān-i Kitāb, 2003/1381.

Ibn Sīnā, Ḥusayn ibn ʻAbd Allāh. al-Mabdaʾ wa al-Maʻād. Tehran: Mūʾassisah-yi Muṭāliʻāt-i Islāmī, 1985/1363.

Ibn Sīnā, Ḥusayn ibn ʻAbd Allāh. al-Mubāḥathāt. Qum: Intishārāt-i Bīdār, 1992/1371.

Ibn Sīnā, Ḥusayn ibn ʻAbd Allāh. al-Shifāʾ- al-Ilāhīyāt. Qum: Bustān-i Kitāb, 2009/1387.

Ibn Sīnā, Ḥusayn ibn ʻAbd Allāh. al-Taʿlīqāt. Qum: Maktab al-Iʻlām al-Islāmī,1984/1404.

Ibn Sīnā, Ḥusayn ibn ʻAbd Allāh. Ilāhīyāt al-Shifāʾ. researched by ʿAllāmah Ḥasan Ḥasanzādih. Qum: Intishārāt-i Daftar Tablīghāt-i Islāmī Ḥawzah ʻIlmīyah Qum, 1998/1376.

Ibn Sīnā, Ḥusayn ibn ʻAbd Allāh. Sharḥ al-Ishārāt wa al-Tanbīhāt Maʿa al-Muḥākamāt. Bi Hamrāh Sharḥ Khwājah Naṣīr al-Dīn Ṭūsī, Qum: Nashr al-Balāghah, 1997/1375.

Kaḥḥālah. Muʿjam al-Mūʾallifin. S.l. s.n. s.d.

Khumaynī, Sayyid Ḥasan. “Taḥlīlī va Naqd Shubhih Ibn Kammūnah az Manẓar Taqrīrāt Sharḥ Manẓūmah Imām Khumaynī”. Pazhūhishnāmih-yi Matīn, no. 22 (2005/1383): 69-91.

Khvānsārī, Āqā Ḥusayn. al-Ḥāshīya ʿalā al-Shifāʾ )al-Ilāhīyāt(. researched by Nājī Iṣfahānī. S.l. s.n. s.d.

Kulīnī, Muḥammad ibn Yaʿqūb. Uṣūl Kāfī. Translated by Muḥammad Bāqir Kamarih-ī Qum: Nashr Usvih, 1956/1375.

Lāhījī, Mulā ʻAbd al-Razzāq. Shavāriq al-Ilhām. Iṣfahān: Chāp Mahdavī, s.d.

Malikī, Muḥammad. “Jarīyānshināsī “Shubhih Ibn Kammūnah” va Chigūnigī Intisāb ān bi Shaykh Ishrāq”.  Dū Faṣlnāmih-yi Hastī va Shinākht, no. 1 (spring and summer  2021/1399): 129-144.

Mīrdāmād, Muḥammad Bāqir. Muṣannifāt Mīrdāmād. S.l. Tehran: Anjūman  Āsār va Mafākhir Farhangī, 2007/1385.

Miṣbāḥ Yazdī, Muḥammad Taqī. Sharḥ Ilāhīyāt Shifāʾ. Qum: Intishārāt-i Mūʾassisah-yi Imām Khumaynī,  1978/1398.

Mulāṣadrā, Muḥammad ibn Ibrāḥīm. al-Ḥikma al-Mutaʻālīya fī al-Asfār al-ʻAqlīya al-Arbaʻa. s.l.: Dār Iḥyāʾ al-Tūrāth al-ʻArabī, 1981/1401.

Mulāṣadrā, Muḥammad ibn Ibrāḥīm. al-Shawāhid al-Rubūbīyah fī Manāhij al-Sulūkīyah (Muqaddamah-yi Fārsī). S.l. Markaz-i Nashr Dānishgāhī, 1982/1360.

Mulāṣadrā, Muḥammad ibn Ibrāḥīm. al-Shawāhid al-Rubūbīyah. Muqaddamah-yi, Sayyid Jalāl al-Dīn Āshtīyānī. Qum: Bustān-i Kitāb, 2014/1392.

Mulāṣadrā, Muḥammad ibn Ibrāḥīm. al-Taʿlīqāt ʿālā al-Shifāʾ (al-Ilāhīyāt). Qum: Intishārāt-i Bīdār, s.d.

Mulāṣadrā, Muḥammad ibn Ibrāḥīm. Tarjamah va Tafsīr al-Shawāhid al-Rubūbīyah. translated by Javād Muṣliḥ. S.l.: Surūsh, 2013/1391.

Munzavī, ʻAlīnaqī. “Zindigī va Āsār Ibn Kammūnah”. translated by ʻAlī Muḥammadī. Kitāb Māh Falsafah, no. 14 (2009/1387): 5-16.

Muṭaharī, Murtaḍā. Majmūʻah Āsār (Sharḥ Mabsūṭ Sharḥ Manẓūmah). Tehran: Intishārāt-i Ṣadrā. Vol. 7, s.d.; vol. 9, 2016/1394. 

Narāqī, Mulā Mahdī. Jāmiʿ al-Afkār wa Nāqid al-Anẓār. Tehran: Intishārāt-i Ḥikmat, 2002/1423.

Nūbakht, Bīzhan. “Vaḥdat va Kisrat Vujūd dar Falsafah Ibn Sīnā”. Faṣlnāmih-yi Andīshih-yi Dīnī Shiraz university, (spring 2005/1384): 99-112.

Riḍāyī, Murtaḍā. “Basāṭat Zāt Vājib al-Vujūd dar Falsafah Ibn Sīnā”. Majallih Maʿrifat, no. 155 (2011/1389): 57-68.

Sabzavārī, Mulā Hādī. Sharḥ al-Manẓūmah. Bi Taṣḥīḥ va Taʿlīq Ḥasan Ḥasanzādih Āmulī. Tehran: Nashr Nāb, 1991/1369.

Shaykh Ishrāq, Ḥikma al-Ishrāq. Sharḥ Quṭb al-Dīn Rāzī, Tehran: Anjuman Āsār va Mafākhir  Farhangī, 2005/1383.

Shaykh Ishrāq, Majmūʻah-yi Muṣannifāt Shaykh Ishrāq. Ed. Henry Corbin. S.l.: Mūʾassisah-yi Muṭāliʿāt va Taḥqīqāt Farhangī, 1997/1375.

Ṭabāṭabāyī, Muḥammad Ḥusayn. Bidāya al-Ḥikma. S.l.: Mūʾassisa al-Nashr al-Islāmī. 2009/1430.

Ṭabāṭabāyī, Muḥammad Ḥusayn. Nihāya al-Ḥikma. Qum: Intishārāt-i Mūʾassisah-yi Āmūzishī  va Pazhūhishī Imām Khumaynī, 2010/1388.

Tabrīzī, Rajab ʻAlī. Aṣl al-Aṣīl (Uṣūl Āṣifīyah). Tehran: Anjuman Āsār va Mafākhir  Farhangī, 2008/1386.

ʻUbūdīyat, ʻAbd al-Rasūl. Niẓām Ḥikmat Ṣadrāʾī Tashkīk Vujūd. Qum: Intishārāt-i Mūʾassisah-yi Āmūzishī  va Pazhūhishī Imām Khumaynī,  1978/1398.

Żabīhī, Muḥammad. “Vujūd dar Falsafah Ibn Sīnā”. Dānishkadih-yi Adabīyāt va ʻUlūm Insānī University of Isfahan, no. 39 (2005/1383): 87-116.

Żabīhī, Muḥammad. Falsafah Mashāʾ bā Tikīyih bar Ārāʾ-yi Ibn Sīnā. Tehran: Sāzimān-i Muṭāliʿih va Tadvīn-i Kutub-i ʿUlūm-i Insānī Dānishgāhā (Samt), 2012/1390.