تحلیل نمودهای سرمایه اجتماعی در رمان همسایه ها براساس نظریۀ پاتنام

جستارهای نوین ادبی

دوره 58، شماره 1 - شماره پیاپی 228، شهریور 1404، صفحه 174-143   

نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jls.2025.92135.1682

نویسندگان

سارا پورعماد¹؛ حسینعلی قبادی^{* 2}؛ سعید بزرگ بیگدلی²

¹دانش آموختۀ دکتری زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران.

²استاد گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران.

چکیده

از میان پژوهش‌های بینارشته‌ای،جامعه‌شناسی ادبیات یکی از گرایش‌های نوین در نقد ادبی است که به بحث دربارۀ تعامل جامعه و ادبیات می‌پردازد. این پژوهش درصدد است بر پایۀ آرای پاتنام، یکی از مسئله‌های اجتماعی را در رمان «همسایه‌ها» بکاود. روش این پژوهش، توصیفی _ تحلیلی است که با استقصای در متن و استناد به آن تجزیه‌وتحلیل صورت می‌گیرد. این مقاله به تحلیل نمودهای سرمایه اجتماعی در رمان همسایه‌ها پرداخته و به این پرسش‌ها پاسخ داده‌ که وضعیت سرمایه اجتماعی‌ای‌ که محمود روایت‌ می‌کند، ریشه در چه عواملی دارد و مؤلفه‌های سرمایه اجتماعی (اعتماد، مشارکت و هنجار) چگونه بازتاب یافته‌اند. نتایج بیانگر آن است که در این رمان مؤثرترین عوامل بر سرمایه اجتماعی، وقایع ملی شدن صنعت نفت و شکل‌گیری و فعالیت احزاب مختلف در ایران ازجمله حزب توده است و مؤثرترین عوامل بر شکل‌گیری مؤلفه‌های ضد سرمایه اجتماعی اشغال خوزستان توسط نیروهای انگلیسی و حذف قدرت مجلس، کابینه، سران مملکتی و احزاب توسط محمدرضا پهلوی و ناکارآمد شدن دولت در سطوح و نهادهای مختلف است. مؤلفۀ اعتماد و زیرمولفه‌های آن (اعتماد بنیادی، بین‌شخصی و انتزاعی) به‌صورت منفی، یعنی بی‌اعتمادی گسترده بازتاب یافته است. زیرمولفۀ همیاری مثبت است که نشان از وفور نوع‌دوستی و انسانیت در جامعۀ ایرانی است. زیرمولفۀ همکاری مثبت است و در راستای اهداف ملی و رنگ و بوی میهنی دارد. زیرمولفه‌های حمایت اجتماعی، احساس اثرگذاری و کارایی اجتماعی و وساطت اجتماعی با درصدهای مختلف مثبت است. مثبت بودن این زیرمولفه‌ها بیانگر تعاملات مثبت و ارزش‌های اخلاقی و انسانی والا در جامعۀ ایرانی است.

کلیدواژه‌ها

سرمایه اجتماعی؛ رابرت پاتنام؛ رمان معاصر فارسی؛ احمد محمود؛ همسایه ها

مراجع

1. احمدی، ع. (1389). قومیت، ملیت و سرمایه اجتماعی در ایران، سرمایه اجتماعی و وضعیت آن در ایران. پژوهشکدۀ مطالعات فرهنگی و اجتماعی.
2. ازکیا، م.، و غفاری، غ. (1380). توسعۀ روستایی با تأکید بر جامعۀ روستایی ایران. نی.
3. اژدری کوشا، م. (1396). تعامل هنجار حقوقی کیفری و هنجار اجتماعی در ایران (پایان‌نامۀ منتشرنشدۀ کارشناسی ارشد)، تهران، دانشگاه تهران.
4. امیرکافی، م. (1380). اعتماد اجتماعی و عوامل مؤثر بر آن. نمایۀ پژوهش، 18، 42-9.
5. بایرامی، س. (1394). حزب توده در خوزستان بین سال‌های 1327-1320. مطالعات تاریخی، 47، 54-11.
6. پاتنام، ر. (1392). دموکراسی و سنت‌های مدنی. ترجمۀ محمدتقی دلفروز. جامعه‌شناسان.
7. پورتس، آ. (1389). سرمایه اجتماعی: خاستگاه و کاربردهایش در جامعه‌شناسی مدرن، سرمایه اجتماعی: اعتماد، دموکراسی و توسعه. چاپ سوم، شیرازه.
8. تاجبخش، ک. (1389). سرمایه اجتماعی: اعتماد، دموکراسی و توسعه. ترجمۀ افشین خاکباز.، و حسن پویان. چاپ سوم، شیرازه.
9. جاوید، م. ج.، و ایزدی جیران، ا. (1389). سرمایه اجتماعی و وضعیت آن در ایران. پژوهشکدۀ مطالعات فرهنگی و اجتماعی.
10. جمعی از نویسندگان. (1399). در جستجوی اعتماد اجتماعی در ایران. چاپ اول، پارسه.
11. دستغیب، ع. (1378). نقد آثار احمد محمود. معین.
12. رضوی‌فرد، ب.، و همکاران (1399). تحلیل محتوای رمان همسایه‌ها در حوزۀ بزهکاری کودک در پرتو یافته‌های جرم‌شناسی. آموزه‌های حقوق کیفری، 17(20)، 178-149.
13. روشنفکر، پ.، و ذکایی، م. س. (1385).جوانان، سرمایه اجتماعی و رفتارهای داوطلبانه. رفاه اجتماعی، 6(23)، 113‑46.
14. زین‌آبادی، م. (1387). تئوری‌ها و نظریات مربوط به اعتماد اجتماعی در جامعه. پژوهشنامۀ پژوهشکدۀ تحقیقات استراتژیک مجمع تشخیص مصلحت نظام، 16، 32-9.
15. فرهادی، م. (1394). فرهنگ یاریگری در ایران: درآمدی به مردم‌شناسی و جامعه‌شناسی تعاون. چاپ هفتم، مرکز نشر دانشگاهی.
16. قاسمی، و.، و همکاران. (1385). سطح‌بندی سرمایه اجتماعی در شهرستان‌های استان اصفهان. رفاه اجتماعی، 23، 248-225.
17. گیدنز، آ. (1378). راه سوم، بازسازی سوسیال دموکراسی. ترجمۀ صبوری. شیرازه.
18. گیدنز، آ. (1399). پیامدهای مدرنیت. چاپ دهم، مرکز.
19. متفکرآزاد، م، ع.، و همکاران. (1393). بررسی رابطۀ بین سرمایه اجتماعی و بهره‌وری کل عوامل تولید در ایران. جامعه‌شناسی اقتصادی و توسعه، 3(1)، 163-139.
20. محسنی، م.، و همکاران. (1392). ماهیت و جایگاه انواع مشارکت در ضرب‌المثل‌های داستان‌نامۀ بهمنیاری. فصلنامۀ مطالعات توسعۀ فرهنگی اجتماعی، 2(1)، 127-101.
21. محمود، ا. (1357). همسایه‌ها. امیرکبیر.
22. وجدانی، ف.، و محصص. (1398). مبانی اعتماد اجتماعی در متون دینی»، فصلنامۀ نظریه‌های اجتماعی متفکران مسلمان، 9(1)، 31-80.