واکاوی موقعیت مکانی رودباد جنب‌حاره و شرایط همدید مؤثر بر ترسالی‌های شدید شمال‌شرق ایران

جغرافیا و مخاطرات محیطی

دوره 14، شماره 2 - شماره پیاپی 54، تیر 1404، صفحه 1-20   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/geoeh.2025.91689.1542

نویسندگان

هما درستکار گل خیلی؛ حسن لشکری^* ؛ زینب محمدی

گروه جغرافیای طبیعی، دانشکده علوم زمین، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران

چکیده

رودباد جنب‌حاره‌ای از مهم‌ترین سامانه‌های سینوپتیکی تراز فوقانی وردسپهر است که از طریق انتقال رطوبت در مقیاس بزرگ و تحریک دینامیکی، نقش مهمی در شکل‌دهی به الگوهای بارشی مناطق مختلف ایفا می‌کند. این پژوهش به بررسی ویژگی‌های مکانی، موقعیت استقرار و الگوی کشیدگی رودباد جنب‌حاره‌ای در سال‌های ترسالی شدید شمال‌شرق ایران پرداخته است. داده‌های بارش روزانه ایستگاه‌های استان‌های خراسان شمالی و رضوی در یک دوره آماری ۳۳ ساله، منطبق با چرخه‌های خورشیدی ۲۲ تا ۲۴، برای شناسایی سال‌های ترسالی شدید با استفاده از شاخص SPI و نرم‌افزار DIP به‌کار رفت. متغیرهای جوی تراز فوقانی شامل مؤلفه‌های باد مداری و نصف‌النهاری، نم ویژه و سرعت قائم (امگا) در ترازهای ۱۰۰۰ تا ۵۰۰ هکتوپاسکال از داده‌های بازتحلیل NCEP/NCAR و ECMWF استخراج شد. نتایج نشان داد که در دوره‌های بارش شدید، هسته رودباد اغلب به عرض‌های شمالی‌تر از ۳۳ درجه جابجا شده، ناپایداری جو را افزایش داده و موجب بارش گسترده می‌شود. موقعیت مطلوب هسته رودباد، منطقه‌ای بین غرب ایران، جنوب دریای خزر و استان سمنان است. همچنین، کم‌فشار سودان پرتکرارترین و مؤثرترین الگوی همدیدی مرتبط با افزایش بارش شناسایی شد. این نتایج نقش مؤثر الگوهای چرخش تراز بالا در تغییرپذیری اقلیم هیدرولوژیکی منطقه را نشان می‌دهد.

کلیدواژه‌ها

رودباد جنب حاره؛ موقعیت‌یابی رودباد جنب حاره؛ اقلیم‌شناسی همدیدی؛ رخدادهای بارشی حدی؛ شمال‌شرق ایران

مراجع

Abish, B., Joseph, P. V., & Johannessen, O. M. (2015). Climate Change in the Subtropical Jetstream during 1950–2009. Advances in Atmospheric Sciences, 32, 140–148. https://doi.org/10.1007/s00376-014-4156-6

Ahmadi, H., & Fallah Qalheri, G. A. (2015). Classification of agricultural climate in the north-east of Iran based on thermal and humidity conditions. Agricultural Meteorology, 3(1), 67-81. [In Persian] https://www.agrimet.ir/article_54950.html

Alijani, B., Khosravi, M., & Esmailnejad, M. (2011). A synoptic analysis of January 6, 2008 heavy precipitation in the southeast of Iran. Journal of Climate Research, 1(3-4), 3-14. [In Persian]

Archer, C. L., & Caldeira1, K. (2008). Historical trends in the jet streams. Geophysical Research Letters, 35, L08803. https://doi.org/10.1029/2008GL033614

Asiri, M. A., Almazroui, M., & Awad, A. M. (2020). Synoptic features associated with the winter variability of the subtropical jet stream over Africa and the Middle East. Meteorology and Atmospheric Physics, 132, 819-831. https://doi.org/10.1007/s00703-019-00722-4

Azizi, G., Nayeri, M., & Rostami Jalilian, S. (2009). Synoptic analysis of heavy precipitation in west of Iran. Journal of Physical Geography, 1(4), 1-13. [In Persian]

Babaee, O., & Fattahi, E. (2014). Synoptic Classification Models of Precipitation in the Coastel Areas of the Caspian Sea, Physical Geograghy Research, 46(1), 19-42. [In Persian] https://doi.org/10.22059/jphgr.2014.50617

Bani Naeimeh, S., Lashkari, H., Ghorbanian, J., & Morshedi, J. (2023). Synoptic analysis of extremely heavy rains and its effect on the peak discharge of Dez river floods (floods of 1993 and 2005). Water and Soil Management and Modelling, 3(3), 37-55. [In Persian]  https://doi.org/10.22098/mmws.2022.11216.1107

Bijandi, M., Daryabari, S. J., Ranjbar Saadat Abadi, A., & Arbabisabzevari, A. (2022). Invegtigation of extreme precipitation events over northeastern Iran during the period 2001-2020. Journal of Meteorology and Atmospheric Science, 4(4), 284-307. [In Persian] https://www.ims-jmas.net/article_170989.html

Darand, M. (2015). Analysis of Jet Streams Frequency Occurrence during Heavy Precipitation over Kurdistan, Province. Journal of Geography and Environmental Hazards, 4(1), 95-113. [In Persian] https://doi.org/10.22067/geo.v4i1.33957

Degirmendžić, J., & Wibig, J. (2007). Jet stream patterns over Europe in the period 1950–2001–classification and basic statistical properties. Theoretical and Applied Climatology, 88, 149-167. https://doi.org/10.1007/s00704-006-0237-5

Dorostkar, H., Lashkari, H., & Mohammadi, Z. (2023). Synoptic analysis of the role of the subtropical jet stream in wet of south west of Iran. Journal of Climate Research, 1402(54), 1-18. [In Persian]  https://clima.irimo.ir/article_178894.html

Ebrahimi Nick, M. (2012). The role of the location of the subtropical and polar winds on the wet and dry year of southwestern Iran. (Master's thesis). Department of Physical Geography, Faculty of Earth Sciences, Shahid Beheshti University. [In Persian]

Fu, Y., Chen, F., Liu, G., Yang, Y., Yuan, R., Li, R., ... & Sun, L. (2016). Recent trends of summer convective and stratiform precipitation in mid-eastern China. Scientific Reports, 6(1), 33044. https://doi.org/10.1038/srep33044

Horinouchi, T., & Hayashi, A. (2017). Meandering subtropical jet and precipitation over summertime East Asia and the northwestern Pacific. Journal of the Atmospheric Sciences, 74(4), 1233-1247. https://doi.org/10.1175/JAS-D-16-0252.1

Hudson, R. D. (2012). Measurements of the movement of the jet streams at mid-latitudes, in the Northern and Southern Hemispheres, 1979 to 2010. Atmospheric Chemistry and Physics, 12(16), 7797-7808. https://doi.org/10.5194/acp-12-7797-2012

Hunt, K. M., & Zaz, S. N. (2023). Linking the North Atlantic Oscillation to winter precipitation over the Western Himalaya through disturbances of the subtropical jet. Climate Dynamics, 60(7), 2389-2403. https://doi.org/10.1007/s00382-022-06450-7

Keikhosravi, G., Shakiba, A. R., & Hamidpour, P. (2022). Analysis of synoptic and thermodynamic patterns leading to extremely heavy rainfall and estimation of water area resulting from precipitation in Karkheh basin. Geographical Studies of Coastal Areas Journal, 1(8), 83-100. [In Persian] https://journals.guilan.ac.ir/article_5572.html

Mohammadi, B., Alijani, B., & Omr Saleh, A. (2019). Climatology of Jet Streams in the Middle East. Physical Geography Research, 51(2), 201-221. [In Persian] https://doi.org/10.22059/jphgr.2019.257049.1007216

Mohammadi, Z., & Lashkari, H. (2018). Effects of spatial movement of Arabia subtropical high pressure and subtropical Jet on synoptic and thermodynamic patterns of intense wet years in the south and south west Iran. Physical Geography Research, 50(3), 491-509.  [In Persian] https://doi.org/10.22059/jphgr.2018.249422.1007165

Roshan, G., & Ghanghermeh, A. (2015). The role of subtropical high pressure Jet Streams in controlling precipitation in Iran. Geography and Environmental Planning, 26(3), 149-170. [In Persian] https://dor.isc.ac/dor/20.1001.1.20085362.1394.26.3.10.3

Seidel, D. J., Fu, Q., Randel, W. J., & Reichler, T. J. (2008). Widening of the tropical belt in a changing climate. Nature Geoscience, 1(1), 21-24. https://doi.org/10.1038/ngeo.2007.38

Sinaei, H., Saliqe, M., & Akbari, M. (2022). Extreme precipitation and the role of jet streams - Case study: Southwestern Iran. Scientific- Research Quarterly of Geographical Data (SEPEHR), 31(121), 177-189. [In Persian] https://doi.org/10.22131/sepehr.2022.252777

Tan, X., Gan, T. Y., Chen, S., & Liu, B. (2019). Modeling distributional changes in winter precipitation of Canada using Bayesian spatiotemporal quantile regression subjected to different teleconnections. Climate Dynamics, 52, 2105-2124. https://doi.org/10.1007/s00382-018-4241-0

Yokoyama, C., Takayabu, Y. N., & Horinouchi, T. (2017). Precipitation characteristics over East Asia in early summer: Effects of the subtropical jet and lower-tropospheric convective instability. Journal of Climate, 30(20), 8127-8147. https://doi.org/10.1175/JCLI-D-16-0724.1

Zaki Zadeh, M. B., Saligheh, M., Nasserzad, M. H., & Akbari, M. (2018). Statistical analysis and synoptic most effective jet stream pattern creating the precipitation of Iran. Journal of Natural Environmental Hazards, 7(15), 31-48. [In Persian] https://doi.org/10.22111/jneh.2017.3335

Zolotov, S. Y., Ippolitov, I. I., & Loginov, S. V. (2018). Characteristics of the subtropical jet stream over the North Atlantic from reanalysis data. In IOP Conference Series: Earth and Environmental Science, 211(1), 012005. IOP Publishing. https://iopscience.iop.org/article/10.1088/1755-1315/211/1/012005/meta