خوانشی نو از آیۀ «ما وَدَّعَکَ رَبُّکَ وَ ما قَلى‏»

علوم قرآن و حدیث

مقاله 4، دوره 57، شماره 1 - شماره پیاپی 114، شهریور 1404، صفحه 105-131   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jquran.2025.89547.1734

نویسندگان

مهدیه دهقانی قناتغستانی^{* 1}؛ حسن اصغرپور²

¹استادیار گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکدهٔ ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه خوارزمی، تهران، ایران.

²دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث، دانشگاه شاهد، تهران، ایران.

چکیده

مفسران فریقین آیۀ «ما وَدَّعَکَ رَبُّکَ وَ ما قَلى» را با مسئلۀ تأخیر در نزول وحی مرتبط دانسته‌‌اند. ارتباط این آیه با مسئلۀ «تأخیر در نزول وحی» براساس روایات اسباب نزول مطرح شده است. جعفر مرتضی عاملی در کتاب تفسیر سورة الضّحی با بررسی این روایات، نااستواری و ضعف آن‌ها را نمایان ساخته است. این پرسش مطرح می‌شود که اگر این آیه با مسئلۀ تأخیر در نزول وحی مرتبط نباشد، چه عاملی زمینه‌ساز نزول آن شده است؟ پژوهش حاضر براساس انسجام سورۀ ضحی و بازخوانی این آیه در بستر این سوره و باتوجه‌به پیوند این سوره با سورۀ انشراح وبا بررسی معنای طردشدگی و خشم و طرح‌وارهٔ ‌شناختیِ مربوط به طردشدگی و خشم در گفتمانِ پرستش در عصر نزول وحی انجام شده است و نشان می‌دهد که آیهٔ مزبور به‌دلیل دشواری‌ در «دریافت وحی» نازل نشده است، بلکه نزول آن با مشکلات راه تبلیغ و انجام رسالت پیوند دارد و ناظر به طعنه‌هایی است که مخالفان، به‌سبب ایمان نیاودن افراد سرشناس و گرایش قشرِ پایین اجتماعی مطرح می‌کردند.

کلیدواژه‌ها

سورۀ ضحی؛ انسجام سوره‌ها؛ فَترت وحی؛ دشواری‌های تبلیغ؛ طرح‌وارۀ دوری و نزدیکی

مراجع

قرآن کریم.

آل‌غازى، عبدالقادر. بیان المعانى. دمشق: الترقى، 1382ق‏.

آلوسى، محمودبن‌عبدالله. روح المعانى فى تفسیر القرآن العظیم. به‌تحقیق على عبدالبارى عطیة. بیروت: دار الکتب العلمیة، 1415ق.

ابن‌ابی‌حاتم، عبد الرحمان‌بن‌محمد. تفسیر القرآن العظیم. ریاض: مکتبة نزار مصطفی الباز، 1419ق.

ابن‌اثیر، علی‌بن‌محمد. اسد الغابة فی معرفة الصحابة. بیروت: دار الکتاب العربی، بی‌تا.

ابن‌بابویه، محمدبن‌علی. الإعتقادات. قم: المؤتمر العالمی لألفیة الشیخ المفید، 1371.

ابن‌بابویه، محمدبن‌علی. الأمالی. تهران: کتابچی، 1376.

ابن‌عاشور، محمدطاهر. التحریر و التنویر. بیروت: مؤسسة التاریخ العربی، 1420ق.

ابن‌فارس، احمدبن‌فارس، معجم مقاییس اللغة. به‌تحقیق عبدالسلام محمدهارون. قم: مکتبة الإعلام الإسلامی، 1404ق.

ابن‌منظور، محمدبن‌مکرم. لسان العرب. بیروت: ‏دار صادر، چاپ‌سوم، 1414ق.

اسمعیلی‌زاده، عباس، فاطمه‌زهرا آل‌ابراهیم. «ارزیابی ارتباط آیۀ هفتم سورۀ انشراح با نصب امام». رهیافت‌هایی در علوم قرآن و حدیث. ش2(پاییز و زمستان1396): 9-30.  10.22067/naqhs.v49i2.35784 Doi:

افراشی، آزیتا. مبانی معناشناسی شناختی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی. 1395.

برومند، محمدحسین، امیر جودوی. «کشف راز مُعاتب و عتاب در سورهٔ عبس». انجمن معارف اسلامی ایران. ش4(پاییز1384): 113-124.

بنت‌الشاطی، عایشه. الإعجاز البیانی للقرآن. قاهره: دار المعارف، 1404ق.

ثعلبی، احمد‌بن‌محمد. الکشف و البیان. بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1422ق.

جمل، بسّام. اسباب النزول علماً من علوم القرآن. بیروت: المؤسسة العربیة للتحدیث الفکری، 2005م.

حجازی، محمدمحمود. التفسیر الواضح. بیروت: دار الجیل، 1413ق.

حقی برسوی، اسماعیل‌بن‌مصطفی. تفسیر روح البیان. بیروت: دار الفکر، بی‌تا.

خوئی، ابوالقاسم. موسوعة الامام الخوئی. قم: مؤسسهٔ احیاء آثار امام خوئی، 1418ق.

دروزه، محمدعزة. التفسیر الحدیث‏. قاهره‏: دار احیاء الکتب العربیة، 1383ق.

دهقانی قناتغستانی، مهدیه. «تعیین مصداق «سبعا من المثانی» در آیهٔ 87 سورهٔ حجر باتوجه‌به با هم‌آیی موضوعات در قرآن کریم». تحقیقات علوم قرآن و حدیث. ش53(بهار1401): 121-155. Doi: 10.22051/tqh.2021.35923.3205

راغب اصفهانی، حسین‌بن‌محمد. المفردات فی غریب القرآن. به‌تحقیق صفوان عدنان داوودی. بیروت: دار القلم-الدار الشامیة، 1412ق.

رامیار، محمود. تاریخ قرآن کریم. تهران: امیرکبیر، چاپ‌چهارم، 1379.

زمخشرى، محمودبن‌عمر. الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل. بیروت‏: دار الکتاب العربی، چاپ‌سوم، 1407ق.

سمرقندی، نصر‌بن‌محمد. تفسیر السمرقندى المسمى بحر العلوم‏. بیروت: دار الفکر، 1416ق.

سیوطی، عبدالرحمن‌بن‌ابی‌بکر. الدر المنثور فی التفسیر بالمأثور. قم: کتابخانه آیت الله مرعشی، 1404ق.

شاکر، محمدکاظم. علوم قرآنی. قم: دانشگاه قم، 1398.

شهید اول، محمدبن‌مکی. ذکری الشیعة فی احکام الشریعة. قم: آل‌البیت(ع)، 1419ق.

صاحب‌جواهر، محمدحسن. جواهر الکلام. به‌تحقیق عباس قوچانی. بیروت: دار الاحیاء التراث العربی، چاپ‌هفتم، 1262ق.

صنعانی، عبدالرزاق‌بن‌همام. مصنّف عبدالرزاق. بیروت: المجلس العلمی، 1403ق.

طالقانى، محمود. پرتوى از قرآن. تهران: شرکت سهامى انتشار، چاپ‌چهارم‏، 1362‏.

طباطبایی، سیدمحمدحسین. المیزان فی تفسیر القرآن. ‏قم: مؤسسة النشر الإسلامى، چاپ‌پنجم، 1417ق.

طبرسى، فضل‌بن‌حسن. تفسیر جوامع الجامع‏. قم: مرکز مدیریت حوزۀ علمیه، 1412ق.

طبرسی، فضل‌بن‌حسن. مجمع البیان فی تفسیر القرآن. تهران: ناصرخسرو، 1372ش.

طبری، محمد‌بن‌جریر. جامع البیان فى تفسیر القرآن‏. بیروت‏: دار المعرفة‏، 1412ق.

طوسی، محمدبن‌حسن. الاستبصار فیما اختلف من الأخبار. تهران: دار الکتب الإسلامیة، 1363.

طوسی، محمدبن‌حسن. التبیان فى تفسیر القرآن. به‌‏تحقیق احمد قصیر عاملى. بیروت: دار احیاء التراث العربى، بی‌تا.

عاملی، ابراهیم. تفسیر عاملی. تهران: کتاب‌فروشی صدوق، 1360.

عاملی، جعفرمرتضی. تفسیر سورة الضحی. عراق: المرکز الاسلامی للدراسات، 1435ق.

عبدالرئوف، حسین. «بسط متن و روش‌های ارائهٔ مطلب در گفتمان قرآنی (بررسی ادعاهای ریچارد بل در خصوص «منقطع‌بودن» قرآن)»، پژوهش‌های قرآنی. س7، ش4(زمستان1390): 117 ـ 86.

علم‌الهدی، علی‌بن‌حسین. تفسیر الشریف المرتضی المسمی بـ‌نفائس التأویل. به‌تحقیق مجتبی احمد موسوی. بیروت: اعلمی، 1431ق.

فائز، قاسم. «بررسی نظریهٔ آیات مستثنیات سور مکی و مدنی». فصلنامۀ مطالعات تفسیری. ش8(زمستان1390): 127-152.

فخر رازى، محمد‌بن‌عمر. مفاتیح الغیب. بیروت: دار احیاء التراث العربى، چاپ‌سوم‏، 1420ق‏.

فراهیدى، خلیل‌بن‌احمد. کتاب العین‏. ‏قم: هجرت، چاپ‌دوم، 1409ق.

فضل‌الله، سیدمحمدحسین. ‏تفسیر من وحى القرآن. بیروت: دار الملاک. 1419ق.

قطب، سید. ‏فى ظلال القرآن. ‏بیروت: دار الشروق، چاپ‌سیوپنجم، 1425ق.

قمی، علی‌بن‌ابراهیم. تفسیر القمی. به‌تحقیق طیب موسوی جزائری. قم: دار الکتاب. چاپ‌سوم، 1363.

ماوردی، علی‌بن‌محمد. النکت و العیون (تفسیر الماوردی). به‌تحقیق سید‌بن‌عبدالمقصود عبدالرحیم. بیروت: دار الکتب العلمیة، محمدعلی بیضون، بی‌‌تا.

مجلسی، فلاح و همکاران. «به هم‌پیوستگی متنی در دو سورهٔ «الضحی» و «الشرح» (تحلیلی مبتنی‌بر نظریهٔ زبان‌شناختی نقش‌گرای هلیدی)»، پژوهش‌های ادبی‌قرآنی، س7، ش2(تابستان1400): 165-199.

مراغى، احمد مصطفى. تفسیر المراغى.‏ بیروت‏: دار الفکر، بی‌تا.

مستنبط غروی، مرتضی. مواهب الرحمن فی تفسیر القرآن. بی‌جا: شرکت سهامی چاپ کتاب آذربایجان، 1381ق.

مصطفوی، حسن. التحقیق فی کلمات القرآن الکریم‏. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1368.

معرفت، محمدهادی. علوم قرآنی. قم: التمهید، چاپ‌چهارم، 1381.

مقاتل‌بن‌سلیمان. تفسیر مقاتل‌بن‌سلیمان. به‌تحقیق عبدالله محمود شحاته‏. بیروت: ‏دار احیاء التراث‏، 1423ق.

نراقی، احمدبن‌محمدمهدی. مستند الشیعة فی احکام الشریعة. مشهد: آل‌البیت(ع)، ۱۴۱۵ق.

نکونام، جعفر. درآمدی بر تاریخ‌گذاری قرآن. تهران: هستی‌نما، 1380.

نکونام، جعفر، محمدهادی امین ناجی، زهرا جلالی شوره‌دلی. «بازتاب تنگنای مالی پیامبر(ص) در سورۀ ضحی»، پژوهش‌نامهٔ قرآن و حدیث. ش30(بهار و تابستان1401): 31-41.

نووی، محمد. مراح لبید لکشف معنى القرآن المجید. بیروت: دار الکتب العلمیة، 1417ق.

یزدی، سیدمحمدکاظم‌بن‌عبدالعظیم. عروة الوثقی. بیروت: اعلمی، 1409ق.

یوسفی غروی، محمدهادی. موسوعة التاریخ الإسلامی. قم: مجمع الفکر الإسلامی، 1417ق.