انگاره عرب از مفهوم «الثقافۀ» (فرهنگ) در قرون نخستین اسلامی

تاریخ و فرهنگ

مقاله 1، دوره 57، شماره 1 - شماره پیاپی 114، شهریور 1404، صفحه 11-44   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jhistory.2025.90443.1338

نویسنده

هدیه تقوی^*

دانشیار گروه تاریخ، دانشکده ادبیات، دانشگاه الزهراء، تهران، ایران

چکیده

واژه «الثقافة» در قاموس‌ها، متون و ذهنیت معاصر عرب، به معنای «فرهنگ» به‌کار می‌رود؛ مفهومی چند لایه که عناصر متنوعی چون دانش و علم، فضایل و رذایل اخلاقی، آداب‌ورسوم و الگوهای زیست اجتماعی را در بر می‌گیرد. این واژه، به‌ سبب دامنه معنایی گسترده‌اش، بازتابی از فضای فکری، شیوه زیست اجتماعی و حتی سطح مدنیت جوامع محسوب می‌شود. بااین‌حال، پیشینه تاریخی چنین معنایی از «الثقافة» در زبان عربی چندان طولانی نیست. شواهد نشان می‌دهد که این واژه در قرون نخستین اسلامی حامل معنای امروزین فرهنگ نبوده، بلکه در بستر تاریخی، دچار تحول و تطور معنایی شده است. مقاله حاضر با تکیه بر روش معناشناسی ــ که امکان بازسازی معنای واژه‌ها را در بستر بافت‌های متنی فراهم می‌سازد ــ در پی آن است که انگاره عرب از واژه «الثقافة» را در قرون نخستین اسلامی، با استناد به قرآن، متون ادبی و منابع تاریخی مورد تحلیل و بررسی قرار دهد.
یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد که در قرون نخستین اسلامی، واژه «الثقافة» بیشتر در معانی نظامی به‌ کار می‌رفته است؛ معانی‌ نظیر زدو‌خورد، ابزار فلزی برای راست‌کردن نیزه، یا مهارت در جنگاوری. در مقابل، واژه‌هایی چون «سنت»، «آیین» و «دین» نقش واژگانی حامل معناهای مرتبط با فرهنگ را در آن دوره ایفا می‌کردند؛ واژگانی که متناسب با ساختار اجتماعی، نظام باورها، و فضای فکری جامعه عربی آن عصر بودند. از قرن سوم هجری به بعد و هم‌زمان با گسترش مدنیت، تحول در سبک زندگی و رونق گرفتن علوم و معارف، واژه «الثقافة» نیز دچار تغییر معنایی شد و در مفاهیمی نظیر زیرکی، مهارت، آموختن و دانایی به ‌کار رفت. این روند تدریجی، واژه را از بار نظامی‌اش به‌سوی معنای فرهنگی سوق داد. در حدود یک‌ونیم قرن اخیر، متفکران نواندیش عربی چون طه حسین، با کاربرد آگاهانه و هدفمند واژه «الثقافة» در معنای امروزی فرهنگ، نقش مهمی در تثبیت و گسترش معنای جدید این واژه در زبان عربی ایفا کردند.

کلیدواژه‌ها

الثقافة؛ فرهنگ؛ تطور معنایی؛ سنت؛ انگاره؛ عرب قرون نخستین اسلامی

مراجع

ابن اثیر. النهایة فی غریب الحدیث و الاثر. قم: موسسه مطبوعاتی اسماعیلیان، بی‌تا.

ابن بابویه، محمد بن على. الخصال. ترجمۀ یعقوب جعفری. قم: نسیم کوثر، 1362ش.

ابن حبیب بغدادی. المنمق فی اخبار قریش. بیروت: عالم الکتب، 1405ق.

ابن خلدون، عبدالرحمن­بن­محمد. تاریخ ابن خلدون. بیروت: دارالفکر، 1408ق.

ابن­ سعد، محمد. الطبقات الکبرى. به‌تحقیق محمد عبدالقادر عطا. بیروت: دارالکتب العلمیه، 1410ق.

ابن سید بطلیوسی، عبدالله­بن­محمد. الإقتضاب فی شرح أدب الکتاب. به‌تصحیح محمد باسل عیون السود. بیروت: دارالکتب العلمیه، 1420ق.

ابن قتیبه  دینوری، عبدالله­بن­مسلم. الشعر و الشعراء. به‌تصحیح احمد محمد شاکر. قاهره: دارالحدیث، ‏1423ق.

ابن قتیبه دینوری، عبدالله­بن­مسلم. عیون الأخبار. به‌تصحیح یوسف علی الطویل. بیروت: دارالکتب العلمیه، 1418ق.

ابن مقفع، عبدالله. ادب الکبیر و ادب الصغیر. ترجمۀ محمد وحید گلپایگانی. بی‌جا: انتشارات زمان، 1375.

ابن منظور. لسان العرب. بیروت: دارالکتب العلمیه، بی‌تا.

ابن منقذ، اسامه. لباب الاداب. قاهره: مکتبه السنه، 1407.

ابن هشام، عبدالملک. السیرة النبویة. بیروت: دارالمعرفه، بی­تا.

ابن­حمدون‏، محمد­بن­حسن­بن­محمد­بن­علی. التذکرة  الحمدونیة. به‌تصحیح احسان عباس و بکر عباس. بیروت: دارصادر، 1996م.

ابن­عبدربه اندلسی، احمد­بن­محمد. العقد الفرید. به‌تصحیح مفید محمد قمیحه. بیروت: دارالکتب العلمیه، 1404 ق.

ابوحنیفه دینوری، احمد­بن­داود. کتاب النبات. به‌تصحیح برنهارد لوین. تهران: موسسه مطالعات تاریخ پزشکی، 1387ش.

ابوهلال عسکری، محمد­بن­عبدالله. جمهرة الأمثال. به‌تصحیح محمد ابوالفضل إبراهیم و عبدالمجید قطامش‏. بیروت: دارالفکر و دارالجیل، 1420ق.

اصفهانی، على­بن­الحسین ابو الفرج. الاغانی. بیروت: دارالاحیاء التراث العربی، ‏1415ق.

 اصفهانی، عمادالدین. خریدة القصر و جریدة العصر. به‌تصحیح محمد بهجه الاثری و جمیل سعد. بغداد: مطبوعات الجمع العلمى العراقى‏، ‏1375ق.

ایزوتسو، توشیهیکو. خدا و انسان در قرآن. ترجمۀ احمد آرام. تهران: شرکت سهامی انتشار، 1388ش.

آقایی، محمدرضا و نصراله نظری. «مبانی و ساختار نظام فرهنگی از منظر قرآن کریم». نشریه  قرآن و علم، ش. 12 (بهار و تابستان 1392):  79-109. 20.1001.1.20086016.1392.7.12.4.0

بستانی، فواد افرام. فرهنگ ابجدی. ترجمۀ رضا مهیار. تهران: انتشارات اسلامی، 1375ش.

بطاط، سید محسن. فاکهة الضیوف. قم: نصائح، 1427ق.

بیهقی، ابراهیم­بن­محمد. المحاسن و المساوی. به‌تصحیح عدنان علی. بیروت: دارالکتب العلمیه، ‏1420ق.

تنوخی، محسن­بن­علی. الفرج بعد  الشدة. به‌تصحیح عبدالشالجی. بیروت: دارصادر، 1975م.

توحیدی، علی بن محمد بن عباس. اخلاق الوزیرین. بیروت: دارصادر، 1412ق.

جابری. محمد عابد. التراث و الحداثة : دراسات ... و مناقشات. بیروت: مرکز دراسات الوحده العربیه، 1991م.

جاحظ، عمرو بن­بحر. الحیوان. بیروت: دارالکتب العلمیه، ‏1424ق.

جاحظ، عمرو­بن­بحر. رسائل الجاحظ، الرسائل السیاسی. به‌تصحیح علی ابوملحم. بیروت: دارالمکتبه و الهلال، 2002م.

جاماسب جی. متون پهلوی، خسرو  قبادان و ریدکی. تهران: کتابخانه ملی جمهوری اسلامی، چاپخانه نیلوفر، 1371ش.

حسین، طه. مستقبل الثقافة فی مصر. قاهره: مطبعه المعارف و مکتبها مصر، 1938م.

خسروپور، سعید و عبدالله رادمرد. «تطور مفهوم فرهنگ در فرهنگ‌های فارسی و نقد فرهنگ‌نویسان از یکدیگر تا بهار عجم». دو فصلنامه تاریخ ادبیات، ش. 1 (1402): 165-189. 10.48308/hlit.2023.231693.1220

خواجوی، کاظم؛ غضنفری، علی و محمدرضا صلح‌جو. «مفهوم فرهنگ بر اساس قرآن و جایگاه آن در نظام اجتماعی». مجله معرفت، سال سی و دو، ش. اول (1402): 21-31.

داوودی، احمد­بن­نصر. الأموال. به‌تصحیح محمد احمد سراج و علی جمعه محمد. قاهره: دارالسلام، 1427 ق.

دهخدا، علی اکبر. لغت­نامه. تهران: انتشارات روزنه، 1373ش.

دهقانی، حمید و مجید مختاریان پور. «مطالعه تطبیقی دو مفهوم فرهنگ و کالچر». مجله فرهنگ در دانشگاه اسلامی، ش. 3 (1399): 405-420.

راغب اصفهانی، حسین­بن­محمد. محاضرات الأدبا و محاورات الشعراء و البلغا. بیروت: دارالارقم بن ابی الارقم، 1420ق.

راغب اصفهانی، حسین­بن­محمد. مفردات الفاظ القرآن. بیروت: دارالقلم، 1412ق.

زید­بن­رفاعة الهاشمی. الأمثال. به‌تصحیح علی ابراهیم کردی. دمشق: دارسعدالدین، ‏1423ق.

سوزنچی، حسین و محمد پورکیانی. «مفهوم فرهنگ در گفتمان­های سیاست‌گذاری فرهنگی». فصلنامه دین و سیاست فرهنگی، ش. 14 (بهار و تابستان 1399): 75-79.

سیوطی، جلال الدین عبد الرحمن بن ابی بکر. المحاضرات و المحاورات. بیروت: دارالغرب الاسلامی، 1424 ق.

شریف رضی، محمد­بن­حسین. دیوان الشریف الرضی. به‌تصحیح یوسف شکری فرحات. بیروت: دارالجیل، ‏1415ق.

شمشاطی، علی­بن­محمد­بن­مطهر عدوی. الأنوار و محاسن الأشعار. به‌تصحیح صالح مهدی عزاوی. بغداد: دارالحریه لطباعه، 1976م.

شنترینی، على­بن­بسام. الذخیرة فی محاسن اهل الجزیرة. به‌تصحیح احسان عباس. بیروت: دارالغرب الاسلامی، 2000م.

شنتمری، یوسف­بن­سلیمان­بن­عیسى. اشعار الشعراء الستة الجاهلیین. به‌تصحیح ابراهیم شمس الدین. بیروت: دارالکتب العلمیه، 1422ق.

صفدی، خلیل بن ابیک. نصرة الثائر علی المثل السّائر. به‌تحقیق محمد علی سلطانی. دمشق: مجمع اللغه العربیه، بی­تا.

صفوی، کوروش. درآمدی بر معنی‌شناسی. تهران: پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسلامی، 1383ش.

صفی‌پوری، عبدالرحیم بن عبدالکریم. منتهی الارب فی لغة العرب. تهران: انتشارات دانشگاه تهران، 1389ش.

طبرسی، فضل بن حسن. مجمع البیان فی تفسیر القرآن. تهران: انتشارات ناصرخسرو، 1372ش.

طبری، محمد بن جریر. جامع البیان فی تفسیر القرآن. بیروت: دارالمعرفه، 1412ق.

طبری، محمد­بن­جریر. تاریخ الطبری. به‌تحقیق محمد ابراهیم ابوالفضل. بیروت: دارالتراث، 1387ش.

طریحی، فخرالدین. مجمع البحرین. تهران: نشر مرتضوی، 1978م .

عبدالرازق، علی. الاسلام و اصول الحکم: بحث فی الخلافة و الحکومة فی الإسلام. قاهره: مطبعة مصر، 1925.

عسکری، محمد­بن­عبد الله. کتاب الصناعتین. بیروت: مکتبه عنصریه، 1419ق.

فراهیدی، خلیل­بن­احمد. کتاب العین. بی­جا: موسسه دارالهجره، 1424ق.

فره‌وشی، بهرام. کارنامه اردشیر بابکان. بی­جا: بی‌نا، بی­تا.

فیومی، احمد­بن­محمد. المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر. قم: موسسه دارالهجره، بی­تا.

قرشی، علی اکبر. قاموس قرآن. تهران: دارالکتب الاسلامیه، 1371ش.

قرشی، محمد­بن­ابی­الخطاب. جمهرة اشعار العرب. به‌تصحیح علی فاعور. بیروت: دارالکتب العلمیه، ‏1424ق.

قیروانی‏، ابراهیم بن علی الحصری. زهر الآداب و ثمر الألباب. بیروت: دارالمکتبه العلمیه، 1419ق.

مالک بن نبی. مشکلة الثقافة. بیروت: دارالفکر، 1420ق.

مبرد، محمد­بن­یزید. الکامل فی اللغه و الأدب. به‌تصحیح تغارید بیضون و نعیم زرزور. بیروت: دارالکتب العلمیه، ‏1407ق.

مسعودی. علی­بن­حسین. مروج الذهب و معادن الجوهر. به‌تصحیح اسعد داغر. قم: دارالهجره، 1409ق. 

مک دانل، دایان. مقدمه­ای بر نظریه­های گفتمان. ترجمۀ حسینعلی نوذری. تهران: انتشارات فرهنگ گفتمان، 1380ش.

میدانی نیسابوری، احمد­بن­محمد. مجمع الأمثال. مشهد: معاونت فرهنگی آستان قدس رضوی، 1366ش.

نویری، احمد­بن­عبد الوهاب. نهایة الأرب فی فنون الأدب. قاهره،: دارالکتب و الوثائق القومیه، 1423ق.

یعقوبی، احمد بن ابی واضح. تاریخ الیعقوبی. بیروت: دارصادر، بی‌تا.

یوسفیان، جواد. «نگاهی به مفهوم فرهنگ». مجله رشد آموزش علوم اجتماعی، ش. 2 (1368): 21-25.

Velkley, Richard L. "The Tension in the Beautiful: On Culture and Civilization in Rousseau and German Philosophy". Being after Rousseau: philosophy and culture in question. Chicago: University of Chicago Press, 2002.

Anderson Gittens, William. The Value of Culture. Media Arts Specialists, Publisher, 2019.

Cliffordm, James. The Predicament of Culture: Twentieth-Century Ethnography, Literature, and Art. Harvard University Press, Cambridge, Massachusetts, 1988.

Eagleton,Terry. The Idea of Culture. Oxford, Blackwell Publishing, 2000.

Lakoff. George and  Mark Jahnson. Metaphors we live by. University of Chicago Press, 2003.

Sahlins, Marshall. Culture and Practical Reason. Publishing, the university of chicago perss, 1978.