تبیین نظری دشوارۀ مشروطه‌سازی قدرت سیاسی در ایران معاصر

تاریخ و فرهنگ

مقاله 4، دوره 57، شماره 1 - شماره پیاپی 114، شهریور 1404، صفحه 95-131   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jhistory.2025.92143.1364

نویسندگان

روح اله اسلامی^{* 1}؛ علیرضا صحرایی²

¹دانشیار گروه علوم سیاسی، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

²دانش آموخته دکتری گروه علوم سیاسی، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

چکیده

ایرانیان، در شکل‌دهی به نظام حقوقی سیاسی مدرن، تلاش‌های زیادی انجام دادند تا قدرت را محدود و قانونی سازند؛ اما در مشروطه‌سازی با شکست مواجه بوده‌اند. با وقوع انقلاب مشروطه و تدوین قانون اساسی و تشکیل مجلس شورای ملی و تحدید قدرت پادشاه، چنین انتظار می‌رفت که دولت و حکومت در ایران «کنستیتوسیونل» گردد؛ ولی آشوب ناشی از انقلاب باعث تعلیق مشروطیت شد. با روی‌ کار آمدن رضاخان و فرونشستن هرج‌ومرج در ولایات و ایجاد نظم مبتنی بر مطلقه‌گرایی نیز، دشوارۀ بنیادین مشروطه‌سازی قدرت همچنان لاینحل ماند. سؤال تحقیق بدین ترتیب صورت‌بندی می‌شود که چرا فرآیند مشروطه‌سازی قدرت سیاسی (محدود و مشروط ساختن آن) در ایران معاصر، علی‌رغم تلاش‌های اولیه مانند انقلاب مشروطه و تدوین قانون اساسی، با شکست مواجه شد و به تعلیق انجامید؟ هدف این پژوهش واکاوی علل تعلیق مشروطیت و تداوم استثنا در تاریخ سیاسی ایران معاصر، از پایان دوره قاجار تا عصر پهلوی اول، با استفاده از دستگاه مفهومی «استثنا و تعلیق» است. فرضیه پژوهش بدین ترتیب صورت‌بندی می‌شود که سازه‌های درونی مفهوم «تعلیق» و دستگاه مفهومی «وضعیت استثنا» می‌تواند پاسخ‌گوی تئوریک مناسبی برای مسئله امتناع مشروطه‌سازی قدرت سیاسی در ایران باشد. یافته‌های پژوهش حاضر نشان می‌دهد که تعارض ذاتی بین دو وضعیت «آشوب» (هرج‌ومرج پساانقلابی) و «مطلقه‌گرایی» (نظم استبدادی) در ایران معاصر، منجر به تعلیق مداوم مشروطیت و چیرگی وضعیت استثنا (حکومت فراقانونی/مطلقه) گردید. تحلیل علّی وقایع دوره پایانی قاجار و پهلوی اول، با به‌کارگیری چارچوب نظری وضعیت استثنا، تبیین کننده ناتوانی پایدار در نهادینه‌سازی حکومت قانون و محدودیت دائم قدرت سیاسی است.

کلیدواژه‌ها

قاجاریه؛ مشروطیت؛ قدرت سیاسی؛ مشروط‌ شدن؛ استثنا؛ تعلیق

مراجع

اسکینر، کوینتن. بینش‌های علم سیاست. ترجمۀ فریبرز مجیدی. تهران: فرهنگ جاوید، 1393.

اشمیت، کارل. مفهوم امر سیاسی. ترجمۀ سهیل صفاری. تهران: نگاه معاصر، 1392.

افشار، ایرج. نامه‌های تهران. تهران: فرزان، 1385.

امیر ارجمند، اردشیر. «ایده وضعیت اضطراری». مجلۀ حقوق عمومی، ش. 1 (مردادماه 1385): 16-18.

آبادیان، حسین. مفاهیم قدیم و اندیشه جدید. تهران: کویر،1388.

آگامبن، جورجو. وضعیت استثنائی. ترجمۀ پویا ایمانی. تهران: نشر نی، 1404.

بلیکی، نورمن. طراحی پژوهش‌های اجتماعی. ترجمۀ حسن چاوشیان. تهران: نشر نی، 1403.

بیکر، ترز. ال. نحوه انجام تحقیقات ‌اجتماعی. ترجمۀ هوشنگ نایبی. تهران: نی، 1386.  

پورآرین، فؤاد. انقلاب فراموش‌شده؛ دولت‌های عصر مشروطه تا کودتای 1299. تهران: چاپار، 1385.

رحمانیان، داریوش. ایران بین دو کودتا. تهران: سمت، 1391.

سیف، احمد. بحران در استبدادسالاری ایران. تهران: کتاب آمه،1390.

صالحی، نصرالله. اندیشه تجدد و ترقی در عصر بحران 1288-1299. تهران: طهوری،1387.

ضیاء ابراهیمی، رضا. پیدایش ناسیونالیسم ایرانی (نژاد و سیاست بی‌‎جاسازی). ترجمۀ حسن افشار. تهران: مرکز، 1396.

عامری، هوشنگ. از رضاشاه تا محمدرضا پهلوی : مشاهدات و خاطرات میرزا جوادخان عامری (معین‌الممالک ). تهران: کتاب پارسه، 1388.

فرخ، کاوه. ایران در جنگ. ترجمۀ شهربانو صارمی. تهران: ققنوس، 1397.

کاتم، ریچارد. ناسیونالیسم در ایران. ترجمۀ احمد تدین. تهران: کویر، 1371.

کاتوزیان، محمدعلی. دولت و جامعه در ایران: انقراض قاجار و استقرار پهلوی. ترجمۀ حسن افشار. تهران: مرکز، 1379.

کاتوزیان، همایون. ایرانیان: دوره باستان تا دوره معاصر. ترجمۀ حسین شهیدی. تهران: مرکز، 1395.

کتاب آبی. گزارش‌های محرمانه وزارت امور خارجه انگلیس درباره انقلاب مشروطه ایران. به‌کوشش احمد بشیری. تهران: نشر نو، 1366.

کدی، نیکی. ایران دوره قاجار و برآمدن رضاخان. ترجمۀ مهدی حقیقت‌خواه. تهران: ققنوس، 1381.

کیان‌پور، امیر. «وقتی قاعده وضعیت استثنایی است»، مجلۀ گفتگو، ش. 54 (آذرماه 1388): 41-60.

گل‌محمدی، احمد. چیستی، تحول و چشم‌انداز دولت. تهران: نی،1392.

گودرزی، غلامرضا. تجدد ناتمام روشنفکران ایرانی. تهران: اختران،1386.

لاگلین، مارتین. «نظریه مشروطه». در حق ‌و مصلحت، محمد راسخ. تهران: نی، 1392.

لاگلین، مارتین. مبانی حقوق عمومی. ترجمۀ محمد راسخ، تهران: نی، 1388.

لمکه، توماس. زیست‌سیاست. ترجمۀ مستانه فرنام. تهران: روزنه، 1396.

مجد، محمدقلی. قحطی بزرگ. ترجمۀ محمد کریمی. تهران: موسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، 1387.

مذاکرات مجلس شورای ملی اول. به‌کوشش غلامحسین میرزا صالح. تهران: مازیار، 1384.

مرادخانی، فردین. خوانش حقوقی از انقلاب مشروطه ایران. تهران: میزان، 1396.

میلانی، محسن. شکل‌گیری انقلاب اسلامی از سلطنت پهلوی تا جمهوری اسلامی. ترجمۀ مجتبی عطارزاده. تهران: گام نو، 1381.

میلز، کاترین. فلسفه آگامبن. ترجمۀ پویا ایمانی. تهران: مرکز، 1393.

نظری، علی اشرف. «بازخوانی انتقادی مفهوم امر سیاسی در نظریه کارل اشمیت». فصلنامۀ سیاست، دورۀ 45، ش.40 (زمستان 1394): 991-1014. https://doi.org/10.22059/jpq.2015.55955

نویمان، فرانتس. آزادی، قدرت و قانون. ترجمۀ عزت‌الله فولادوند. تهران: خوارزمی، 1373.

وینسنت، اندرو. نظریه‌های دولت. ترجمۀ حسین بشیریه. تهران: نی، 1371.

هدایت، مخبرالسلطنه. خاطرات و خطرات (توشه‌ای از تاریخ شش پادشاه و گوشه‌ای از دوره زندگی من). تهران: زوار، 1361.

 

Agamben, Giorgio. Homo Sacer: Sovereign power and bare life. trans by Daniel Heller-Roazen, Stanford: Stanford University Press, 1998.

Agamben, Giorgio. Means without end: Notes on politics, Theory out of bounds. Minneapolis: University of Minnesota Press, 2000.

Agamben, Giorgio. The Open: Man and Animal. trans by Kevin Attell, Stanford: Stanford University Press, 2004.

Breuilly, John. "Max Weber, Charisma and Nationalist Leadership". Nation and Nationalism, 17, no. 3, 2011.

Calarco, Matthew & Steven Decaroli. Giorgio Agamben, Sovereignty and life. Stanford: Stanford University Press, 2007.

Clemens, Justin & Nicholas Heron & Alex Murray. The work of Giorgio Agamben: law, literature, life. Edinburgh: Edinburgh University Press, 2008.

Kramer, Larry. Popular constitutionalism and judicial review. Oxford: Oxford university press, 2004.

La torre, Massimo. Constitutionalism and legal reasoning. Springer publishes, 2007.

Poole, Thomas. Reason of state (Law, Prerogative and Empire). Cambridge: Cambridge University press, 2015.

Schmitt, Carl. The concept of The political. Translated by George Schwab, Chicago: The University of Chicago Press, 1996.

Potter, L.G. "The consolidation of Irans frontier on the Persian Gulf in the nineteenth century", In War and Peace in Qajar Persia: Implications Past and Present, ed. R. Farmanfarmaian. London: Routledge, pp.126-148, 2008.

Ward, S.R. Immortal: A military History of Iran and its Armed Forces. Georgetown: Georgetown university Press, 2009.