تحولِ انگارۀ سَحَر در فرهنگِ اسلامی و ضرورتِ بازفهمِ آیات و روایاتِ مرتبط با آن

علوم قرآن و حدیث

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 08 تیر 1404   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jquran.2025.92816.1823

نویسنده

حامد خانی ( فرهنگ مهروش)^*

دانشیار گروه الهیات و معارف اسلامی، دانشکدۀ تمدن و مطالعات جهان، واحد گرگان، دانشگاه آزاد اسلامی، گرگان، ایران.

چکیده

قولِ مشهور در میانِ مسلمانان این است که سَحَر به بازۀ پایانیِ شب گفته می‌شود؛ بازه‌ایٖ که با طلوعِ فجرِ صادق پایان می‌پذیرد. همۀ کاربردهای تعبیر در آیات و رِوایات نیز برپایۀ همین درک از مفهومِ سَحَر تفسیر شده‌اند. ازآن‌سو، مطالعاتِ معاصر نشان می‌دهند که این تعبیر در نمونه‌هاییٖ از کاربردهای سدۀ نخست هجری‌اش بر طلوعِ صبح و بعد از آن، و نه زمانیٖ پیش‌تر، دلالت می‌کند. برپایۀ این مطالعات، سَحَر احتمالاً در فرهنگِ عربیِ سدۀ نخست هجری به معنای صبح بوده، و از دوره‌ایٖ نامعلوم و در اثرِ تحولیٖ تدریجی بر پایانِ شب اطلاق شده است. این مطالعات بر مرورِ نمونه‌هاییٖ محدود از آیات و رِوایات و گزارش‌های تاریخی بنا شده، و خاصّه نمونه‌های ناهم‌سو با این فرضیه را نادیده گرفته‌اند. ازهمین‌رو سنجشِ فرضیۀ یادشده برپایۀ استقصاء شواهد و نمونه‌ها و تفسیر و تحلیل محتوای همۀ آن‌ها ضروری است. مطالعۀ پیش‌رو به همین منظور صورت می‌پذیرد. هدف آن است که احتمالِ وقوعِ چُنین تحولیٖ در معنای سَحَر و زمان و علل و اسبابِ احتمالیِ وقوعِ آن بازشناخته شود. فرضیۀ مطالعۀ کنونی آن است که معنای سَحَر به‌تدریج از نیمه‌های سدۀ نخست هجری دچار تحول گردیده، در نتیجۀ این تحول، تعبیرِ سَحَر که پیش‌تر بر پارۀ آغازینِ صبح (یعنی از طلوع فجرِ کاذب تا طلوعِ خورشید) دلالت می‌کرد بر بخشِ پایانیِ شب (یعنی از اواخرِ شب تا طلوعِ فجرِ صادق) دلالت یافته، و احتمالاً اصلی‌ترین علّتِ این تحول نیز رَواجِ تدریجیِ آدابِ روزه‌داریِ اسلامی و استلزاماتِ آن بوده است.

کلیدواژه‌ها

سحر؛ استغفار؛ تاریخ انگاره‌ها؛ اَعلَی‌السَّحَر

مراجع