عاملیت انتقادی - استعلایی روی باسکار و دلالت های آن برای تعلیم وتربیت

پژوهش نامه مبانی تعلیم و تربیت

مقاله 5، دوره 15، شماره 1 - شماره پیاپی 29، تیر 1404، صفحه 99-130   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/fedu.2025.93079.1414

نویسندگان

یوسف زارعی¹؛ سید منصور مرعشی^{* 2}؛ سید جلال هاشمی³؛ پروانه ولوی³

¹دانشجوی دکتری فلسفه تعلیم و تربیت دانشگاه شهید چمران اهواز، اهواز، ایران.

²استاد، دانشگاه شهید چمران اهواز، اهواز، ایران.

³دانشیار، دانشگاه شهید چمران اهواز، اهواز، ایران.

چکیده

این پژوهش با روش تحلیلی-استنتاجی، مفهوم عاملیت انتقادی-استعلایی روی باسکار را در چارچوب رئالیسم انتقادی بررسی کرده و دلالت‌های تربیتی آن را استخراج می‌کند. باسکار عاملیت انسانی را قصدمند، واقعی و مبتنی بر کنش در تعامل با ساختارهای اجتماعی می‌داند که عاملان از طریق آن، این ساختارها را بازتولید یا دگرگون می‌کنند. منظومه فکری او، با تکیه بر هستی‌شناسی لایه‌مند، انسان را در چهار سطح وجودی (طبیعت مادی، ساختار اجتماعی، مردم، و شخصیت تجسم‌یافته) تحلیل می‌کند و با رویکرد دیالکتیکی (شامل نااین‌همانی، غیاب، کلیت رابطه‌ای، عاملیت، و آگاهی بازتابی)، شرایط امکان رهایی و خود-تحقق‌بخشی را تبیین می‌کند. برخلاف دیدگاه‌های مدرنیته که انسان را به سوژه‌ای منفعل یا عقلانیت ابزاری تقلیل می‌دهند، باسکار بر ظرفیت انسان برای نقد سلطه و دستیابی به جامعه سعادتمند تأکید دارد. در مقایسه با نظریه‌های عاملیت-ساختار، مانند ساخت‌یابی گیدنز، هابیتوس بوردیو، و مرفوژنز آرچر، نظریه باسکار با افزودن ابعاد هستی‌شناختی و اخلاقی، چارچوبی عمیق‌تر برای فهم عاملیت ارائه می‌دهد. دلالت‌های تربیتی این نظریه شامل اهداف (روشنگری و خود-تحقق‌بخشی جهانی)، اصول (برانگیختن عاملیت قصدمندانه، پرورش عاملیت انتقادی، شناخت چندلایه‌ای، عدالت و رهایی‌بخشی، و شهود خلاق)، و روش‌ها (شهود خلاقانه و نقد تبیینی) است. آموزش در این دیدگاه، فرایندی دیالکتیکی برای توانمندسازی دانش‌آموزان به‌عنوان کنش‌گرانی خلاق و آگاه است که در بازسازی ساختارهای اجتماعی مشارکت می‌کنند. با این حال، چالش‌هایی نظیر تبیین اخلاق فرافرهنگی و توازن میان عاملیت فردی و انسجام اجتماعی، نیازمند توسعه نظریه است. این مطالعه، با تحلیل منظومه فکری باسکار، زمینه‌ای برای بازاندیشی در فلسفه تربیت فراهم می‌آورد.

کلیدواژه‌ها

عاملیت انسان؛ عاملیت انتقادی - استعلایی؛ باسکار؛ تعلیم وتربیت

مراجع

Afrogh, E. (2019). The relationship between theory and practice from ancient sages to critical realism. Humanities and Cultural Studies Research Institute.

Archer, M. (1995). Realist social theory: The morphogenetic approach. Cambridge University Press.

Arendt, H., & Canovan, M. (1998). The Human Condition: Second Edition. University of Chicago Press. https://books.google.com/books?id=1-kBjcPieJwC

Bagheri, K., Sajadieh, N., & Tavassoli, T. (2011). Research approaches and methods in philosophy of education. Tehran: Institute for Cultural and Social Studies.(In Persian).

Bhaskar, R. (1978). A Realist Theory of Science. Harvester Press. https://books.google.com/books?id=db5nnAEACAAJ

Bhaskar, R. (1989). Reclaiming reality: a critical introduction to contemporary philosophy (Vol. 55). Verso.

Bhaskar, R. (2008). Dialectic: The pulse of freedom. Routledge.

Bhaskar, R. (2009a). Plato etc: problems of philosophy and their resolution. Routledge.

Bhaskar, R. (2009b). Scientific realism and human emancipation. Routledge.

Bhaskar, R. (2013). Reflections on metaReality: Transcendence, emancipation and everyday life. Routledge.

Bhaskar, R. (2020). Critical realism and the ontology of persons. Journal of Critical Realism, 19(2), 113-120.

Bhaskar, R., & Hartwig, M. (2016). Enlightened common sense: The philosophy of critical realism. Routledge.

Bourdieu, P. (1990). The logic of practice. Stanford university press.

Giddens, A. (1984). The constitution of society Polity Press. Cambridge (oorspronkelijke uitgave 1984).

Moeni, A. J. (2009). New critical theory: Beyond postmodernism and pos-critical thinking.

Norrie, A. W. (2015). Dialectics and difference Alam Publications.

Pleasants, N. (2002). Wittgenstein and the idea of a critical social theory: A critique of Giddens, Habermas and Bhaskar. Routledge.

Poorkarimi, M., Saadeghzaadeh, A., Baagheri, K., & Mehrmohammadi, M. (2015). Bhaskar's Views on Transcendental-Critical Research in Education. Quarterly Journal of Education, 31(2), 9-38.

Reeves, C. (2013). Freedom, dialectic and philosophical anthropology. Journal of Critical Realism, 12(1), 13-44.

Scott, D., & Bhaskar, R. (2015). Roy Bhaskar: A theory of education. Springer.

Shaabani, V. B. (2007). Transcendental realism and false dualism in educational research.

Stutchbury, K. (2022). Critical realism: An explanatory framework for small-scale qualitative studies or an ‘unhelpful edifice’? International Journal of Research & Method in Education, 45(2), 113-128.

Tohidi-Nasab, Z., & Foruzandeh, M. (2013). Critical realism: Social ontology and the possibility of empirical verification in social sciences. Bostan Ketab.

Zand, A., Mehrmohammadi, M., & Fardanesh, H. (2016). Educational Implications of the Concept of Powerful Knowledge for Curriculum Theory. Journal of Curriculum Studies, 11(42), 1-30.

Zarei Dehbaghi, A., Zarghami Hamrah, S., Ghaedi, Y., & Bagheri Noopart, Kh. . (2017). Research goals in social sciences from the perspective of critical realism; An interdisciplinary perspective. Quarterly Journal of Interdisciplinary Studies in the Humanities.