جریان‌شناسی مطالعات سبک‌شناسی قرآن در ایران

علوم قرآن و حدیث

مقاله 1، دوره 57، شماره 1 - شماره پیاپی 114، شهریور 1404، صفحه 9-42   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jquran.2025.90398.1759

نویسندگان

محمد مهدی آجیلیان مافوق^{* 1}؛ یونس بامری²

¹استادیار بخش علوم قرآن و فقه، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه شیراز، شیراز، ایران

²مربی دانشگاه آزاد اسلامی واحد ایرانشهر و دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه شیراز

چکیده

نوشتار حاضر به‌روش تحلیل محتوا و با مقایسهٔ آثار، سعی در شناخت جریان‌های شکل‌گرفته در مطالعات سبک‌شناسی قرآن در ایران دارد و در همین راستا، جریان‌های موردنظر را از جهت زمان، افراد و ویژگی‌ها بررسی می‌کند. حاصل آنکه، دامنهٔ زمانی اواسط دههٔ هفتاد شمسی تا تابستان 1403 نشان می‌دهد که مطالعات سبک‌شناسی قرآن در ایران سه دوره را سپری نموده است: دورهٔ ورود مباحث سبک‌شناسی، دورهٔ رشد و گسترش این مباحث و دورهٔ ظهور رویکردهای پیچیده‌تر سبک‌شناسی در مطالعات قرآنی. این است که دورهٔ اول، از ویژگی‌هایی چون کلی‌گویی و مشخص‌نبودن چهارچوب‌های مباحث، ابتدایی و غیرکاربردی‌بودن مطالعات و ضعف در بنیان‌های نظری برخوردار است؛ دورهٔ دوم، با مشخصه‌هایی نظیر توجه به بنیادهای نظری، تطبیق مباحث بر آیات قرآن، تکثر پژوهش‌های صورت‌گرفته نسبت به دورهٔ اول و نوعاً تکراری و توجه به رویکردهای سبک‌شناسانهٔ متفاوت شناخته می‌شود؛ دورهٔ سوم، خصوصیاتی شامل تمرکز بر یک لایهٔ زبانی یا یک مؤلفهٔ خاص از یک لایهٔ زبانی، عمق‌بخشی به مطالعات، ظهور رویکرد سبک‌پژوهی انتقادی و ایجاد پیوند میان مباحث سبک‌شناسی با سایر مطالعات زبان‌شناسی، ازجمله معناشناسی و کاربردشناسی دارد.

کلیدواژه‌ها

جریان‌شناسی؛ زبان‌شناسی؛ سبک‌شناسی؛ مطالعات قرآنی

مراجع

قرآن کریم.

ابن‌منظور، محمدبن‌مکرم. لسان العرب. بیروت: دار صادر، چاپ‌سوم، 1414ق.

ابن‎جنی، عثمان‌بن‌جنی. الخصائص. بیروت: دار الهدی، بی‌تا.

ابوالعدوس، یوسف. البلاغة و الاسلوبیة مقدمات عامه. بیروت: الاهلیه للنشر والتوزیع، چاپ‌اول، بی‌تا.

بشارتی، فاطمه و همکاران. «کاوشی در صورت و محتوای نامهٔ امام علی(ع) به عثمان‌بن‌حنیف (براساس رویکرد سبک‌شناسی ساختارگرا)». پژوهش‌های قرآن و حدیث. س۵۳، ش1(بهار و تابستان1399): 29-50.

https://doi.org/10.22059/jqst.2020.296280.669460

جبر، عثمان مصطفی. الدراسات الاسلوبیة العربیة بین النظریة و التطبیق. عمان: وزارة الثقافة، چاپ‌اول، 2007م.

جرجانی، عبدالقاهربن‌عبدالرحمان. دلائل الاعجاز. به‌تحقیق محمود محمدشاکر. قاهره: مطبعه المدنی، چاپ‌سوم، 1413ق.

جیگاره، مینا، صادقی، زهرا. «‌بررسی و تحلیل سورهٔ انفطار با تکیه بر نظریهٔ ساختارگرایی». پژوهشنامهٔ نقد ادب عربی. ش۱۳(پاییز و زمستان۱۳۹۵): 50-74.

حسنوند، صحبت‌اله. «تحلیل متن سورهٔ مریم براساس نظریهٔ کنش گفتاری با تأکید بر الگوی جان سرل». پژوهش‌‌های ادبی-قرآنی. س7، ش2(تابستان1398): 45-65.

https://dor.isc.ac/dor/20.1001.1.23452234.1398.7.2.3.3

حسینی، عبدالله، زهره ناعمی، مریم اطهری‌نیا. «سبک‌شناسی گفتمانِ خطبهٔ 42 نهج ‌البلاغه بر مبنای نظریهٔ نقش‌گرای هلیدی». فصلنامهٔ پژوهشنامهٔ نهج البلاغه. دورهٔ11، ش41(بهار1402): 73-95.

https://doi.org/10.22084/nahj.2023.27590.2912

حیدری، طاهره. «تحلیل دیدگاه روایی در سورهٔ طه با تکیه بر الگوی سبک‌شناسی انتقادی سیمپسون». پژوهش‌های ادبی-قرآنی. س7، ش1/25(بهار1398): 33-56.

 https://dor.isc.ac/dor/20.1001.1.23452234.1398.7.1.2.0 

خاقانی، محمد، محمدجعفر اصغری. «سبک‌شناسی سورهٔ مریم(ع)». فصلنامهٔ لسان مبین. س2، ش1(1389): 93-106.

درپر، مریم. «سبک‌شناسی انتقادی رویکردی نوین در بررسی سبک براساس تحلیل گفتمان انتقادی». نقد ادبی. س5، ش17(بهار1391): 59-70. http://dorl.net/dor/20.1001.1.20080360.1391.5.17.7.3

درویش، احمد. الاسلوب و الاسلوبیة. بی‌جا: مجلهٔ فصول، 1984م.

درویش، احمد. النص البلاغی فی التراث العربی و الادبی. قاهره: مکتبة النصر، جامعة القاهره، بی‌تا.

راجحی، عبده. علم اللغة و النقد الادبی (علم الاسلوب). بی‌جا: مجلهٔ فصول، 1981م.

راستگو، کبری. «جایگزینی واژگانی در متشابهات قرآنی با رویکرد سبک‌شناسی نقش‌گرا». زبان و ادبیات عربی. س8، ش15(پاییز و زمستان1395): 51-85. https://doi.org/10.22067/jall.v8i15.53520

زرین‌کوب، عبدالحسین. نظریه‌های ادبی ایران معاصر: از ابتدا تا پایان قرن بیست‌و‌یکم. تهران: نگاه معاصر، ۱۳۸۵.

زرین‌کوب، عبدالحسین. شعر بی‌دروغ-شعر بی‌نقاب. تهران:جاویدان، چاپ‌چهارم، 1363.

زمخشری، محمودبن‌عمر. الکشاف. بیروت: دار المعرفة، بی‌تا.

زهراء، فاطمه. الأبعاد الأسلوبیة فی النص القرآنی.دمشق: دار الفکر، 2023م.

سادات‌الحسینی، راضیه سادات و همکاران. «بررسی و تحلیل نظریهٔ نظم عبدالقاهر جرجانی در پرتوی نظریهٔ نقش‌گرای هلیدی». جستارهای زبانی. س7، ش2(خرداد و تیر1395): 123-142. http://lrr.modares.ac.ir/article-14-3540-fa.html

سرل، جان‌آر. افعال گفتاری. ترجمهٔ محمدعلی عبدالهی. قم: پژوهشگاه علوم انسانی، چاپ‌اول، 1385.

سلیمی، علی، نادری، سمیه. «خوانش‌ ساختار بازنمودی قرآن بر اساس رویکردنقش‌گرا؛ مطالعهٔ موردپژوهانه: سورهٔ طاها». پژوهش‌های ادبی-قرآنی. س5، ش1(بهار1396):‌ 129-149.

https://dor.isc.ac/dor/20.1001.1.23452234.1396.5.1.6.0

سوسور، فردینان دو. دورۀ زبان‌شناسی عمومی. ترجمهٔ کورش صفوی. تهران: هرمس، 1378.

سیبویه، عمروبن‌عثمان. الکتاب. قاهره:المطبعة الکبری الامیریة ببولاق المصر المحمیة، 1317.

سیدی، سیدحسین، محمدعلی کاظمی‌تبار. «سبک‌شناسی خطاب‌های خداوند به پیامبر اکرم(ص)». مجلهٔ زبان‌پژوهی. س6، ش10(بهار 1393): 85-120.  https://doi.org/10.22051/jlr.2014.1083

شفیعی سروستانی، محمدرضا. سبک‌شناسی ادبی: رویکردی نظری به متون ادبی. تهران: سمت، ۱۳۹۵.

شکرانی، رضا، مهدی مطیع، هدی صادق‌زادگان. «بررسی روش گفتمان‌کاوی و چگونگی کاربست آن در مطالعات قرآنی». عیار پژوهش در علوم انسانی. س3، ش1/5(بهار و تابستان1390): 93-122.

شمیسا، سیروس. کلیات سبک‌شناسی. تهران: فردوس، چاپ‌چهارم، 1375.

شوقی بنبین، احمد. الأسلوبیة و تحلیل الخطاب: مقاربات نظریة و تطبیقیة. بیروت: دار الفارابی، 2021م.

صادقی، علی، حسن نقی‌زاده، سیدمحمدکاظم طباطبائی. «تفسیر ساختاری سورهٔ کوثر بر پایهٔ نظریهٔ زبان‌شناسی نقش‌گرای نظام‌مند هلیدی». مطالعات تفسیری. س6، ش22(تابستان1394): 45-66.

http://tafsir.maaref.ac.ir/article-1-293-fa.html

صالحی، فاطمه. «علم معانی و دستور نقش‌گرای هلیدی». کتاب ماه ادبیات. ش8/122(آذر 1386): 32-41.

صدقی، حامد، پرنوش، اشرف. «سبک‌شناسی ساختارگرایانۀ خطبۀ 87 نهج البلاغه». پژوهشنامهٔ نقد ادب عربی. ش18(بهار و تابستان1398): 171-203.

طرابلسی، محمدهادی. خصائص الاسلوب فی الشوقیات. تونس: منشورات الجامعة التونسیة، 1981م.

عبدالرئوف، حسین. سبک‌شناسی قرآن کریم (تحلیل زبانی). ترجمهٔ پرویزآزادی. تهران: دانشگاه امام صادق(ع)، چاپ‌اول،1390.

عبدالمطلب، محمد. البلاغة و الاسلوبیة. قاهره: الهیئة المصریة العامة للکتاب، 1984م.

عدمان، عزیزمحمد. سورة الفرقان: دراسة اسلوبیة. اردن: الجامعة الاردنیة، 1990م.

عزیزخانی، مریم، سیدرضا نجفی سلیمانزاده، نصرالله شاملی. «کاربست دستور نقش‌گرای هلیدی بر سورهٔ انشراح». پژوهش‌های ادبی-قرآنی. س5، ش4(زمستان1396):‌ 69-95.

 https://dor.isc.ac/dor/20.1001.1.23452234.1396.5.4.4.4

عموش، خلود. گفتمان قرآن (بررسی زبان‌شناختی پیوند متن و بافت قرآن). ترجمهٔ سیدحسین سیدی. تهران: سخن، چاپ‌اول، 1388.

غذامی، عبدالله. بلاغة النص: قراءات فی الأسلوبیة و تحلیل الخطاب. المغرب: الدار البیضاء، المرکز الثقافی العربی، 2020م.

فتوحی، محمود. سبک‌شناسی: نظریه‌ها، رویکردها و روش‌ها. تهران: سخن، 1390.

فراهیدی، خلیل‌بن‌احمد. العین. به‌تحقیق مهدى مخزومی و ابراهیم سامرائی. بیروت: دار الهجرة، المطبعة الصدر، چاپ‌دوم، 1410ق.

فضائلی، سیده مریم، محمد نگارش. «تحلیل خطبهٔ پنجاه‌ویکم نهج البلاغه براساس طبقه‌بندی سرل از کنش‌های گفتاری». مطالعات اسلامی: علوم قرآن و حدیث. س43، شمارهٔ پیاپی3/86(بهاروتابستان1390): 81-118.

https://doi.org/10.22067/naqhs.v43i1.7939

فضل، صلاح. بلاغة الخطاب و علم النص. کویت: سلسلة عالم‌ المعرفة، 1992م.

قائمی، محمدجواد. مقدمه‌ای بر سبک‌شناسی ادبی. تهران: سخن، ۱۳۹۴.

کواز، محمدکریم. سبک‌شناسی اعجاز بلاغی قرآن. ترجمهٔ سیدحسین سیدی. تهران: سخن، چاپ‌اول، 1387.

جیرو، بییر. الأسلوبیة. ترجمهٔ منذر عیاشی. حلب: مرکز الإنماء الحضاری، چاپ‌دوم، ١٩٩٤م.

مکاریک، ایرناریما. دانش‌نامهٔ نظریه‌های ادبی معاصر. ترجمهٔ مهران مهاجر و محمد نبوی. تهران: آگه، چاپ‌چهارم، 1390.

مؤمن‌نژاد، ابوالحسن، مرتضی سازجینی، سیدمحمد موسوی. «سبک‌شناسی سورهٔ نازعات». پژوهش‌های ادبی-قرآنی. س5، ش4(زمستان1396): 25-47.

https://dor.isc.ac/dor/20.1001.1.23452234.1396.5.4.2.2

نصرتی، شعبان، مرتضی سازجینی، عباس یوسفی تازه کندی. «سبک‌شناسی سورهٔ ذاریات». ذهن. ش71(پاییز1396): 201-227.

هنداوی، عبدالحمید. التفسیر الاسلوبی للقرآن الکریم؛ عرض و تقویم. بی‌جا: مرکز التفسیر للدراسات القرآنیة، بی‌تا.

هنداوی، عبدالحمید. مستویات دلالة الکلمة بین البلاغة و الأسلوبیة. قاهره: مجلة کلیة دار العلوم جامعة القاهرة، 2010م.

یارمحمدی، لطف‌الله. گفتمان‌شناسی رایج انتقادی. تهران: سمت، 1385.

یاوری، فاطمه، عباسعلی وفایی. «تأثیر مکررها در ایجاد لحن در غزلیات شمس از دیدگاه فرمالیستی». مجلهٔ شعرپژوهی (بوستان ادب) دانشگاه شیراز. س9(زمستان1396): 163-180.

https://doi.org/10.22099/jba.2017.25007.2633

یوسفی، غلامحسین. «نظری به سبک‌شناسی استاد بهار». نشریه آینده. س10، ش۲-۳(اردیبهشت وخرداد1363).

http://bahar-site.fr/sabkshenasiBaharYousofi.htm

Burke, Michael. The Routledge Handbook of Stylistics. New York: Routledge, 2017.

Eagleton, Terry. Literary Theory: An Introduction. Oxford: Blackwell Publishing, 1983.

Fowler, Roger. Linguistic Criticism. 2nd ed. Oxford: Oxford University Press, 1996.

Jefferson, Ann, and David Robey. Modern Literary Theory: A Comparative Introduction. New York: Routledge, 1982.

Jeffries, Lesley. Critical Stylistics: The Power of English. Houndmills, Basingstoke: Palgrave Macmillan, 2010.

Leitch, Vincent B., ed. The Norton Anthology of Theory and Criticism. New York: W. W. Norton & Company, 2001.

Simpson, Paul. Stylistics: A Resource Book for Students. New York: Routledge, 2014.

Stockwell, Peter. Cognitive Poetics: An Introduction. New York: Routledge, 2020.