بررسی انتقادی مژدۀ پیامبر اکرم(ص) به فتح سرزمین‌ها در روایت صخرۀ خندق

علوم قرآن و حدیث

مقاله 7، دوره 57، شماره 1 - شماره پیاپی 114، شهریور 1404، صفحه 183-214   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jquran.2025.90413.1760

نویسندگان

مهدی صلاح¹؛ محمد امرایی^{* 2}

¹دانشیار گروه تاریخ ،دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه سیستان و بلوچستان، زاهدان، ایران

²دانشجوی دکتری گروه تاریخ، دانشکدهٔ ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه لرستان، خرم‌آباد، ایران

چکیده

مسلمانان هنگام حفر خندق (سال پنجم هجری قمری) با صخره‌ای سخت روبه‌رو شدند که هیچ‌کس یارای شکستنش را نداشت و خود پیامبر(ص) آن را شکست. این ماجرا در کتب تاریخی به روایت «صخرهٔ خندق» اشتهار یافته است. براساس برخی از نقل‌های این روایت، رسول خدا(ص) هنگام ضربه‌زدن به صخرهٔ خندق به مسلمانان وعده داد که بر سرزمین‌های فارس، روم و یمن چیره خواهید شد. جستار حاضر می‌کوشد تا به این پرسش اصلی پاسخ دهد که دلایل اعتبار یا عدم‌اعتبار گزارش «مژدهٔ پیامبر(ص) به فتح سرزمین‌ها هنگام حفر خندق» چیست؟ بدین منظور، اسناد روایات را به‌روش نقد رجالی، بررسی و محتوای روایات را تحلیل تاریخی نموده و به این نتیجه دست یافته است که مضمون روایت صخرهٔ خندق به دو بخش تقسیم می‎شود. اصل ماجرای پدیدآمدن صخرهٔ خندق و شکسته‌شدن آن توسط پیامبر(ص) سند معتبر دارد، اما علاوه‌بر اشکالات متنی، اسناد تمامی نقل‌هایی که مژدهٔ فتح سرزمین‌ها را به پیامبر(ص) نسبت می‌دهند، نامعتبر است.

کلیدواژه‌ها

پیامبراکرم(ص)؛ صخرهٔ خندق؛ روایت؛ سند

مراجع

قرآن کریم

ابن‌ابی‌حاتم، عبدالرحمن‌بن‌محمد. الجرح و التعدیل. بیروت: دار الکتب العلمیة، 1952م.

ابن‌ابی‌شیبه، عبدالله‌بن‌محمد. المصنّف. قاهره: الفاروق الحدیثة، 2008م.

ابن‌اثیر، علی‌بن‌محمد. اسد الغابة فی معرفة الصحابة. بیروت: دار الفکر، 1409ق.

ابن‌اثیر، علی‌بن‌محمد. اللُباب فی تهذیب الأنساب. بیروت: دار صادر، 1414ق.

ابن‌بابویه، محمدبن‌علی. الأمالی. تهران: کتابچی، چاپ‌ششم، 1376.

ابن‌بابویه، محمدبن‌علی. الخصال. قم: مؤسسة النشر الإسلامی، 1362.

ابن‌بابویه، محمدبن‌علی. عیون اخبار الرضا. تهران: جهان، 1378ق.

ابن‌جوزی، عبدالرحمن‌بن‌علی. الضعفا و المتروکین. بیروت: دار الکتب العلمیة، 1986م.

ابن‌حبّان، محمدبن‌حبّان. الثقات. حیدرآباد: مجلس دائرة المعارف العثمانیة، 1973م.

ابن‌حجر، احمدبن‌علی. الإصابة فی تمییز الصحابة. قاهرة: مرکز هجر، 2008م.

ابن‌حجر، احمدبن‌علی. تعریف اهل التقدیس بمراتب الموصوفین بالتدلیس. زرقاء: مَنار، 1404ق.

ابن‌حجر، احمدبن‌علی. تقریب التهذیب. هند: دار العاصمة، 1413ق.

ابن‌حجر، احمدبن‌علی. تهذیب التهذیب. قاهرة: دار الکتاب الإسلامی، 1993ق.

ابن‌حنبل، احمدبن‌محمد. المسند. قاهرة: دار الحدیث، 1995م.

ابن‌حنبل، احمدبن‌محمد. العلل و معرفة الرجال. ریاض: دار الخانی، 2001م

ابن‌حنبل، احمدبن‌محمد. سؤالات ابی‌داود. مدینه: مکتبة العلوم و الحِکَم، 1994م.

ابن‌داود حلّی، حسن‌بن‌علی. الرجال. تهران: دانشگاه تهران، 1342.

ابن‌سعد، محمدبن‌سعد. الطبقات الکبری. بیروت: دار الکتب العلمیة، چاپ‌دوم، 1418ق.

ابن‌شاهین، عمربن‌احمد. تاریخ اسماء الثقات. الکویت: دار السلفیّة، 1984م.

ابن‌شاهین، عمربن‌احمد. تاریخ اسماء الضعفاء و الکذابین. مدینه: بی‌نا، 1989م.

ابن‏شهرآشوب، محمدبن‌علی. معالم العلماء. نجف: الحیدریة، 1380ق.

ابن‌عبدالبرّ، یوسف‌بن‌عبدالله. الإستیعاب فی معرفة الأصحاب. بیروت: دار الجیل، 1992م.

ابن‌عبدالبرّ، یوسف‌بن‌عبدالله. التمهید. مغرب: مصلحة احیاء التراث، 1988م.

ابن‌عدی، عبدالله‌بن‌عدی. الکامل فی الضعفاء الرجال. بیروت: دار الکتب العربیة، بی‌تا.

ابن‌غضائری‏، احمدبن‌حسین. الرجال. قم: دار الحدیث، 1422ق.

ابن‌فهد حلی، احمدبن‌محمد. المهذّب البارع فی شرح مختصر النافع. قم: مؤسسة النشر الإسلامی، 1411ق.

ابن‌قتیبه، عبدالله‌بن‌مسلم. تأویل مختلف الحدیث. بیروت: المکتب الإسلامی، 1999م.

ابن‌کثیر، اسماعیل‌بن‌عمر. تفسیر القرآن العظیم. ریاض: دار الطیبة، چاپ‌دوم، 1999م.

ابن‌معین، یحیی‌بن‌معین. تاریخ عثمان‌بن‌سعید الدارمی عن أبی‌زکریا یحی‌بن‌معین. دمشق: دار المأمون، 1400ق.

ابن‌معین، یحیی‌بن‌معین. سؤالات ابن‌الجُنَید. مدینه: مکتبة الدار، 1988م.

ابن‌معین، یحیی‌بن‌معین. معرفة الرجال. دمشق: مطبوعات مجمع اللغة العربیة، 1985م.

ابن‌مَنجُوَیه، احمدبن‌علی. رجال صحیح مسلم. بیروت: دار المعرفة، 1987م.

ابن‌هشام، عبدالملک‌بن‌هشام. السیرة النبویة. بیروت: دار الکتاب العربی، چاپ‌سوم، 1990م.

ابوداود، سلیمان‌بن‌اشعث. سؤالات ابی‌عبید الآجری. مکة: دار الإستقامة، 1997م.

ابوزرعه رازی، عبیدالله‌بن‌عبدالکریم. سؤالات البَرذَعی. قاهرة: فاروق الحدیثة، 2009م.

ابونعیم، احمدبن‌عبدالله. دلائل النبوّة. بیروت: دار النفائس، 1986م.

ابونعیم، احمدبن‌عبدالله. معرفة الصاحبة. بیروت: دار الکتب العلمیة، 1422ق.

ابویعلی، احمدبن‌علی. مسند ابی‌یَعلی. بیروت: دار المعرفة، 2005م.

اعرجی کاظمی، محسن. عدة الرجال. قم: اسماعیلیان، 1415ق.

بحرالعلوم، محمدمهدى‌بن‌مرتضی‏. الفوائد الرجالیة. تهران: الصادق، 1363.

بخاری، محمدبن‌اسماعیل. تاریخ الصغیر. ریاض: المعارف، 1406م.

بخاری، محمدبن‌اسماعیل. تاریخ الکبیر. حیدرآباد: دائرة المعارف العثمانی، 1958م.

بخاری، محمدبن‌اسماعیل. صحیح البخاری. ریاض: بیت الأفکار الدولیة، 1998م.

بخاری، محمدبن‌اسماعیل. الضعفاء الصغیر. بیروت: دار المعرفة، 1986م.

برقی، احمدبن‌محمد. الرجال. تهران: دانشگاه تهران، 1342.

بلاذری، احمدبن‌یحیی. انساب الأشراف. بیروت: دار الفکر، 1996م.

بیهقی، احمدبن‌حسین. دلائل النبوة و معرفة احوال صاحب الشریعة. بیروت: دار الکتب العلمیة، 1988م.

جوزجانی، ابراهیم‌بن‌یعقوب. احوال الرجال. بیروت: الرسالة، 1403ق.

چوکسی، جمشید کرشاسپ. ستیز و سازش. ترجمهٔ نادر میرسعیدی. تهران: ققنوس، چاپ‌هفتم، 1393.

حسن بیگی، علی، فاطمه دست‌رنج، فاطمه احمدی. «بررسی نقش رویدادها بر پدیداری حدیث؛ مطالعهٔ موردی: فتوحات صدر اسلام و روایت أمِرتُ أن اُقَاتِل النَّاس». مطالعات تاریخی جنگ. دورهٔ پنجم، ش4(1400): 119-140. 

Doi:  10.29252/HSOW.5.4.119

خطیب بغدادی، احمدبن‌علی. تاریخ مدینة السلام. بیروت: دار الغرب الإسلامی، 2001م.

خویی، ابوالقاسم‏. معجم رجال الحدیث. بی‌جا: بی‌نا، چاپ‌پنجم، 1413ق.

دارقطنی، علی‌بن‌عمر. سؤالات ابی‌بکر البَرقانی. قاهره: فاروق الحدیثة، 2006م.

دارقطنی، علی‌بن‌عمر. سؤالات الحاکم النیسابوری. ریاض: المعارف، 1404ق.

دارقطنی، علی‌بن‌عمر. الضعفاء و المتروکون. ریاض: المعارف، 1984م.

ذهبی، ‌محمدبن‌احمد. تذکرة الحفاظ. بیروت: دار الکتب العلمیة، 1958م.

ذهبی، محمدبن‌احمد. تذهیب تهذیب الکمال. قاهره: فاروق الحدیثة، 2004م.

ذهبی، ‌محمدبن‌احمد. دیوان الضعفاء و المتروکین. مکه: النهضة الحدیثة، 1967م.

ذهبی، ‌محمدبن‌احمد. سیر اعلام النبلاء. بیروت: الرسالة، چاپ‌یازدهم، 1417ق.

ذهبی، محمدبن‌احمد. الکاشف. جده: دار القبلة، 1992م.

ذهبی، ‌محمدبن‌احمد. المشتبه فی الرجال. قاهره: دار احیاء الکتب العربیة، 1962م.

ذهبی، محمدبن‌احمد. المغنی فی الضعفاء. بیروت: دار الکتب العلمیة، 1997م.

ذهبی، ‌محمدبن‌احمد. میزان الإعتدال. بیروت: دار المعرفة، 1963م.

ربّانی، محمدحسن. دانش درایة الحدیث. مشهد: دانشگاه علوم اسلامی رضوی، 1389.

رویانی، محمدبن‌هارون. مسند الرّویانی. قاهره: قرطبة، 1995م.

ساعدى، حسین. الضعفاء من رجال الحدیث‏. قم: دار الحدیث، 1426ق.

سبط‌بن‌عجمی، احمدبن‌ابراهیم. التبیین لأسماء المدلّسین. بیروت: دار الکتب العلمیة، 1986م.

سمعانی، عبدالکریم‌بن‌محمد. الأنساب. بیروت: دار الکتب العلمیة، 1419ق.

سیوطی، عبدالرحمن‌بن‌ابی‌بکر. اسماء المدلّسین. بیروت: دار الجیل، 1992م.

شوشتری، محمدتقی. قاموس الرجال. قم:‏ مؤسسة النشر الإسلامی، چاپ‌دوم، 1410ق.

شهید اول، محمدبن‌مکی. الدروس الشرعیة. قم: مؤسسة النشر الإسلامی، 1414ق.

صادقی تهرانی، محمد. الفرقان. قم: فرهنگ اسلامی، چاپ‌دوم، 1365.

صدر، محمدباقر. تعارض الأدلة الشرعیّة. نجف: مکتبة الاسلامیة الکبری، چاپ‌دوم، 1396ق.

طبرانی، سلیمان‌بن‌احمد. معجم الکبیر. قاهره: ابن‌تیمیه، چاپ‌دوم، 1983م.

طبرانی، سلیمان‌بن‌احمد. معجم الکبیر؛ قطعة من الجزء 13. ریاض: دار الصمیعی، 1994م.

طبرسی، فضل‌بن‌حسن. مجمع البیان فی تفسیر القرآن. تهران: ناصرخسرو، چاپ‌سوم، 1372.

طبری، محمدبن‌جریر. تاریخ الأمم و الملوک‏. بیروت: دار التراث، چاپ‌دوم، 1387ق.

طبری، محمدبن‌جریر. جامع البیان‏ فی تفسیر القرآن. بیروت: دار المعرفة، 1412ق.

طوسی، محمدبن‌حسن‏. الإستبصار. تهران: دار الکتب الإسلامیة، 1390ق.

طوسی، محمدبن‌حسن‏. رجال الطوسی. قم: مؤسسة النشر الإسلامی، چاپ‌سوم، 1373.

طوسی، محمدبن‌حسن‏. الفهرست. قم: مکتبة المحقق الطباطبائی‏،1420ق.

عِجلی، احمدبن‌عبدالله. تاریخ الثقات. بیروت: دار الکتب العلمیة، 1971م.

عزیزی، حسین. رواة المشترکون. تهران: المجمع العالمی للتقریب، 1430ق.

عقیلی، محمدبن‌عمرو. الضعفاء. قاهره: دار مجد الإسلام، 2008م.

علامه حلی، حسن‌بن‌یوسف. ترتیب خلاصة الأقوال‏. مشهد: آستان قدس، 1381.

فسوی، یعقوب‌بن‌سفیان. المعرفة و التاریخ. بغداد: الإرشاد، 1974م.

کجوری شیرازی، محمدمهدی. الفوائد الرجالیة. قم: دار الحدیث، 1424ق.

کشی، محمدبن‌عمر. اختیار معرفة الرجال‏. قم: آل‌البیت، 1404ق.

کلینی، محمدبن‌یعقوب‏. الکافی. تهران: دار الکتب الإسلامیة، چاپ‌چهارم، 1407ق.

مامقانی، عبدالله. مقباس الهدایة فی علم الدرایة. قم: دلیل ما، 1428ق.

مجلسی، محمدباقربن‌محمدتقی. مرآة العقول‏. تهران: دار الکتب الإسلامیة، چاپ‌دوم، 1404ق.

مجلسی، محمدباقربن‌محمدتقی. الوجیزة. تهران: ‏همایش بزرگداشت علامه مجلسى، 1420ق.

مدیرشانه‎چی، کاظم. درایة الحدیث. قم: مؤسسة النشر الإسلامی، چاپ‌پنجم، 1372.

مرتضی، بَسّام. زبدة المقال. بیروت: دار المحجة البیضاء، 1426ق.

مزّی، ‌یوسف‌بن‌عبدالرحمن. تهذیب الکمال فی اسماء الرجال. بغداد: الرسالة، 1992م.

مسلم، الإمام مسلم‌بن‌حجاج. صحیح مسلم. ریاض: بیت الأفکار الدولیّة، 1419ق.

مسلم، الإمام مسلم‌بن‌حجاج. الکنی و الأسماء. مدینه: الجامعة الإسلامیة، 1984م.

مفید، محمدبن‌‎محمد. الأمالی. قم: کنگرهٔ شیخ مفید، 1413ق.

نجاشی، احمدبن‌علی. رجال النجاشی‏. قم: مؤسسة النشر الإسلامی، چاپ‌ششم، 1365.

نسائی، احمدبن‌شعیب. السنن الکبری. بیروت: الرسالة، 2001م.

نسائی، احمدبن‌شعیب. سُنن النسائی الصُّغرى. ریاض: دار السلام، 1999م.

نسائی، احمدبن‌شعیب. الضعفاء و المتروکین. بیروت: مؤسسة الکتب الثقافیة، 1985م.

نمازی، علی. مستدرکات علم رجال الحدیث. تهران: فرزند مؤلف، 1414ق.

واقدی، محمدبن‌عمر. المغازی. بیروت: اعلمی، چاپ‌سوم، 1409ق.