مفهوم‌شناسی سیره در احادیث شیعه براساس مدل شباهت خانوادگی

علوم قرآن و حدیث

مقاله 12، دوره 57، شماره 1 - شماره پیاپی 114، شهریور 1404، صفحه 317-355   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jquran.2025.93023.1826

نویسندگان

مهدی مردانی گلستانی^{* 1}؛ مصطفی قناعتگر²

¹استادیار پژوهشکدهٔ علوم اسلامی رضوی، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی

²دانش‌آموختهٔ سطح چهار و استاد حوزهٔ علمیهٔ خراسان

چکیده

مفهوم‌شناسی اصطلاحات دینی، ازجمله مسائل مهم پژوهشی است که دستیابی به نتایج دقیق تحقیق در گروِ درستی و اعتبار آن‌هاست. یکی از واژگان پرتکرار به‌کاررفته در احادیث شیعه، اصطلاح «سیره» است. این اصطلاح از جهات متعددی نظیر ماهیت، گستره، ساختار، کارکرد و ترادف، دارای ابهام و پوشیدگی است. نوشتار حاضر می‌کوشد تا با بهره‌گیری از مدل «شباهت خانوادگی» و تطبیق آن بر کاربرد واژهٔ سیره در متون روایی شیعه، برخی از ویژگی‌‌هایی را که سبب نمایاندن ابعاد مختلف مفهوم سیره می‌‌شود، معرفی کند. حاصل آنکه، چهار ویژگی در تمایز مفهومی سیره از دیگر واژگان مشابه و نیز شناخت مصادیق و نمونه‌های عینی آن به دست می‌آید که عبارت‌اند از: فعل‌بودن، اجتماعی‌بودن، روشمندی و استمرار، اصلی‌ترین اوصاف سیره در احادیث.

کلیدواژه‌ها

سیرهٔ معصومین؛ چیستی سیره؛ روایات اهل‌ بیت؛ شباهت خانوادگی

مراجع

ابن‌بابویه، محمدبن‌علی. التوحید. قم: مؤسسة النشر الإسلامی‏، 1398ق.

ابن‌بابویه، محمدبن‌علی. علل الشرایع. قم: داوری، 1385.

ابن‌بابویه، محمدبن‌علی. عیون أخبار الرضا علیه السلام. تهران: جهان، 1378ق.

ابن‌بابویه، محمدبن‌علی. کتاب من لایحضره الفقیه. قم: مؤسسة النشر الإسلامی، 1413ق.

ابن‌بابویه، محمدبن‌علی. معانی الأخبار. قم: مؤسسة النشر الإسلامی، 1403ق.

ابن‌شعبه، حسن‌بن‌علی. تحف العقول. قم: مؤسسة النشر الإسلامی، 1404ق.

ابن‌عقده، احمدبن‌محمد. فضائل امیرالمؤمنین علیه السلام. قم: دلیل ما، 1424ق.

ابن‌فارس، احمد. معجم مقاییس اللغة. قم: مکتب الاعلام الاسلامی، 1404ق.

ابن‌قولویه، جعفربن‎محمد. کامل الزیارات. نجف: دار المرتضویه، 1356.

برقی، احمدبن‌محمد. المحاسن. قم: دار الکتب الاسلامیة، 1371.

ثقفی، ابراهیم‌بن‌محمد. الغارات. قم: دار الکتب الاسلامی، 1410ق.

‫حجتی، سیدمحمدباقر. سیری در سیره‌نویسی. مشهد: کنگرهٔ جهانی امام رضا(ع)، 1371.

حکیم، سیدمحمدتقی. الاصول العامة فی الفقه المقارن. قم: مجمع جهانی اهل‏بیت، 1418ق.

دلشاد تهرانی، مصطفی. سیرهٔ نبوی (منطق عملی). تهران: دریا، 1383.

دهخدا، علی‌اکبر. فرهنگ دهخدا. تهران: دانشگاه تهران، 1385.

شریف‌الرضی، محمد‎بن‎حسین. نهج البلاغه. قم: هجرت، 1414ق.

صفار، محمدبن‌حسن. بصائر الدرجات. قم: کتابخانهٔ مرعشی نجفی، 1404ق.

طبری، محمدبن‌جریر. المسترشد فی امامة علی‌بن‌ابی‌طالب. قم: کوشانپور، 1415ق.

طوسی، محمدبن‌حسن. الأمالی. قم: دار الثقافة، 1414ق.

طوسی، محمدبن‌حسن. الغیبة. قم: مؤسسة المعارف الإسلامیة، 1425ق.

طوسی، محمدبن‌حسن. تهذیب الأحکام. تهران: دار الکتب الاسلامیة، 1407ق.

طوسی، محمدبن‌حسن. مصباح المتهجد و سلاح المتعبد. بیروت: مؤسسة فقه الشیعة، 1411ق.

عجم، رفیق. موسوعة مصطلحات اصول الفقه عند المسلمین. بیروت: مکتبة لبنان ناشرون، 1998م.

‏‫عسکری، حسن‌بن‌علی. التفسیر المنسوب إلى الإمام الحسن العسکری. قم: مدرسهٔ امام مهدی، 1409ق.

علی‌بن‌حسین(ع)، امام چهارم. الصحیفة السجادیة الکاملة. قم: مشعر، 1419ق.

عیاشی، محمدبن‌مسعود. کتاب التفسیر. تهران: چاپخانهٔ علمیه، 1380.

غوری، عبدالماجد. معجم المصطلحات الحدیثیة. دمشق: دار ابن‎کثیر، 1428ق.

فرامرز قراملکی، احد. روش‌شناسی مطالعات دینی. مشهد: دانشگاه علوم اسلامی رضوی، 1396.

فیروزآبادی، محمدبن‌یعقوب. القاموس المحیط. بیروت: دار الکتب العلمیة، ۱۴۱۵ق.

فیضی، محمد. سیره‌پژوهی (سلسله نشست‌های علمی گروه سیرهٔ معصومین). تهران: پژوهشکدهٔ تاریخ اسلام، 1397.

فیومی، احمدبن‌محمد. المصباح المنیر. قم: دار الهجرة، 1414ق.

قمی، علی‌بن‌ابراهیم. تفسیر القمی. قم: دار الکتب، 1404ق.

کراجکی، محمدبن‌علی. کنز الفوائد. قم: دار الذخائر، 1410ق.

کشی، محمدبن‌عمر. اختیار معرفة الرجال؛ رجال الکشی. مشهد: دانشگاه مشهد، 1409ق.

کلینی، محمدبن‌یعقوب. الکافی. تهران: دار الکتب الاسلامیة، 1407ق.

گروهی از دانشمندان. الأصول الستة عشر. قم: دار الحدیث. 1381.

محمدی ری‌شهری، محمد. سیرهٔ پیامبر خاتم. قم: دار الحدیث، 1394.

محمدی ری‌شهری، محمد. شناخت‌نامهٔ حدیث. قم: دار الحدیث، 1397.

مردانی گلستانی، مهدی. «مفهوم سیره در احادیث شیعه: مؤلفه‌ها و نشانه‌ها». حدیث حوزه. ش21(پاییز و زمستان1399): 43-62.

مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی. فرهنگ‌نامهٔ اصول فقه. قم: دفتر تبلیغات اسلامی، 1389.

مطهری، مرتضی. سیری در سیرهٔ نبوی. تهران: صدرا، 1393.

مغربی، نعمان‌بن‌محمد. دعائم الإسلام و ذکر الحلال و الحرام و القضایا و الاحکام‏. قم: آل‌البیت‏، 1385ق.

مفید، محمدبن‌محمد. الإختصاص. قم: المؤتمر العالمى لألفیة الشیخ المفید، 1413ق.

مفید، محمدبن‌محمد. الإرشاد فی معرفة حجج‌ الله علی العباد. قم: کنگرهٔ هزارهٔ شیخ مفید، 1413ق.

مهریزی، مهدی، غلامحسین میر. «قواعد شناسایی احادیث سیره نزد فریقین». پژوهشنامهٔ علوم حدیث تطبیقی. ش1(1393): 33-53.

نجفی، ابوالحسن. مبانی زبان‌شناسی و کاربرد آن در زبان فارسی. تهران: نیلوفر، 1395.

نصربن‌مزاحم. وقعة صفین. قم: کتابخانهٔ مرعشی نجفی، 1404ق.

نعمانی، محمدبن‌ابراهیم. الغیبة. تهران: صدوق، 1397ق.

هلال، هیثم. معجم مصطلح الأصول. بیروت: دار الجیل، 1424ق.

هلالی، سلیم‌بن‌قیس. کتاب سلیم‌بن‌قیس الهلالی. قم: الهادی. 1405ق.

ویتگنشتاین، لودویگ. پژوهش‌های فلسفی. ترجمهٔ فریدون فاطمی. تهران: مرکز، 1397.

Kunda, Z. Social cognition: Making sense of people. MIT Press. 1999.

Geeraerts, D. Theories of lexical semantics. Oxford University Press. 2010.