توضیحاتی دیگر دربارۀ مصراعِ «نخستینِ فکرت پسینِ شمار» در دیباجۀ شاهنامه

دانش و خرد حماسی

دوره 1، شماره 3، مهر 1403، صفحه 5-20   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jmels.2025.89882.1035

نویسنده

سجاد آیدنلو^*

پیام نور ارومیه

چکیده

در این بیت معروفِ دیباجۀ شاهنامه دربارۀ جایگاه آدمی: «نخستینْت فکرت پسینَت شمار/ تو مر خویشتن را به بازی مدار» (ضبط بر اساس تصحیح خالقی‌مطلق)، مصراع نخست به چند دلیل و قرینه به صورت «نخستینِ فکرت، پسینِ شمار» درست است نه «نخستینِ فطرت، پسینِ شمار» یا وجوه دیگر. از جملۀ این دلایل و قراین: 1. طبق قاعدۀ «کدام ضبط می‌تواند به ضبط دیگر تبدیل شود؟»، «نخستینِ فکرت» به «نخستینِ فطرت» تغییر داده می‌شود امّا احتمالِ برعکس، بسیار ضعیف است. 2. وجهِ «نخستینِ فکرت» در نسخ شاهنامه قدیم‌تر است. 3. اوّلین بار ملّا حسین واعظ کاشفی در لُبّ لُباب مثنوی، مصراعِ «نخستینِ فکرت پیسن شمار» را با عبارتِ «اوّلُ الفکرِ آخرُ العمل» پیوند داده است. 4. منابعِ فرعیِ مهمّی مانند اختیارات شاهنامه، نسخه‌های قدیم کتاب فرائدالسلوک و دست‌نویسِ مورّخِ 689 ه.ق کتاب تبصرﺓ المهتدی و تذکرﺓ المنتهی از ضبطِ مذکور پشتیبانی می‌کند. 5. در نسخۀ شاهنامۀ مورد استفادۀ نظامی گنجوی هم احتمالاً ضبط مصراعْ «نخستینِ فکرت پسینِ شمار» بوده است. 6. پیش و پس از فردوسی حکما و نویسندگان به رابطۀ «اوّلُ الفکر آخرُالعمل» با «انسان» و «آفرینش» او اشاره کرده‌اند. معنای «نخستینِ فکرت پسینِ شمار» چنین است: ای انسان تو نخستین موجودی هستی که خداوند هنگام خلقت به آن اندیشید ولی در ترتیب و روندِ آفرینش آخر از همه به وجود آمدی.

کلیدواژه‌ها

شاهنامه؛ دیباجه؛ تصحیح؛ نخستینِ فکرت؛ نخستینِ فطرت

مراجع