تحلیل اثرات فرآیندهای تکتونیکی بر ویژگی‌های ژئومورفولوژیکی و ارزیابی پتانسیل خطر ناپایداری‌های دامنه‌ای در حوضه‌آبریز شهرچای ارومیه

جغرافیا و مخاطرات محیطی

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 15 مرداد 1404   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/geoeh.2025.93808.1578

نویسندگان

فریبا همتی^{* 1}؛ صابر سید احمدی²؛ اکرم علیزاده³

¹گروه آموزشی جغرافیا، دانشگاه فرهنگیان، تهران، ایران

²کارشناسی ارشد آزمایشگاه فنی و مکانیک خاک، ماکو، ایران

³گروه زمین‌شناسی، دانشکده علوم، دانشگاه ارومیه، ایران

چکیده

این پژوهش با هدف تحلیل اثرات فرآیندهای تکتونیکی فعال بر ویژگی‌های ژئومورفولوژیکی و ارزیابی پتانسیل وقوع ناپایداری‌های دامنه‌ای در حوضه‌آبریز شهرچای ارومیه انجام شده است. برای دستیابی به این هدف، از تلفیقی از شاخص‌های مورفوتکتونیک(مانند ناهنجاری سلسله‌مراتبی آبراهه‌ها، تراکم ناهنجاری‌ها و نسبت انشعابات)، مدل‌سازی آماری رگرسیون لجستیک، و تحلیل داده‌های سنجش از دور و داده‌های میدانی بهره گرفته شد. نتایج حاصل از مدل رگرسیون لجستیک(با دقت ROC=0.922) نشان می‌دهد که حدود 43/13 درصد از ناپایداری‌های ثبت‌شده در نواحی با لیتولوژی متوسط تا مقاوم، در فاصله کمتر از ۱ کیلومتر از گسل‌های فعال واقع شده‌اند. همچنین 87/25 درصد از این ناپایداری‌ها در فاصله‌ای کمتر از ۳ کیلومتر از رودخانه‌ها و ۹۰ درصد از آن‌ها در فاصله‌ای کمتر از ۲ کیلومتر از جاده‌ها با پوشش‌گیاهی کم‌تراکم یا فاقد پوشش مناسب رخ داده‌اند.تحلیل پهنه‌بندی خطر ناپایداری نیز نشان می‌دهد که بیشترین خطر در ارتفاعات بین ۱۲۶۸ تا ۲۰۰۰ متر و در دامنه‌های با جهت جنوبی متمرکز است. یافته‌ها بیانگر نقش مؤثر تکتونیک فعال، شیب زمین، و زیرساخت‌های انسانی(مانند جاده‌ها) در تشدید فرآیندهای ناپایداری دامنه‌ای است. بر این اساس، اتخاذ رویکردی یکپارچه در مدیریت خطر، احیای پوشش‌گیاهی طبیعی، و اعمال محدودیت‌های کاربری‌اراضی در مناطق پرخطر ضروری به نظر می‌رسد.

کلیدواژه‌ها

ناپایداری دامنه‌ای؛ تحلیل مورفوتکتونیک؛ مدل‌سازی‌رگرسیون لجستیک؛ تکتونیک فعال؛ حوضه‌آبریز شهرچای ارومیه

مراجع

Asghari Sareskanrood, S., Mohammadzadeh Shishegaram, M., & Asghari Sareskanrood, S. (2022). Zoning and estimation of range movements in Hashtroud city using radar interferometry and MABAC model. Environmental Management Hazards, 9(2), 133-150. [In Persian] https://doi.org/10.22059/jhsci.2022.346994.736

Ayalew, L., & Yamagishi, H. (2005). The application of GIS-based logistic regression for landslide susceptibility mapping in the Kakuda-Yahiko Mountains, Central Japan. Geomorphology, 65(1-2), 15-31.‏ https://doi.org/10.1016/j.geomorph.2004.06.010

Babolimoakher, H. (2022). Investigation the relationship between frequency of landslide with active tectonic, based on morphotectonic indices in Fahlian River Watershed. Watershed Engineering and Management, 14(2), 243-259. [In Persian] https://jwem.areeo.ac.ir/article_125162.html

Baharvand, S., & Soori, S. (2016). Landslide hazard zonation using artificial neural network (Case study: Sepiddasht-Lorestan, Iran). Journal of RS and GIS for Natural Resources (Journal of Applied RS and GIS Techniques in Natural Resource Science), 6(4), 15–31. [In Persian]

Baroni, C., Noti, V., Ciccacci, S., Righini, G., & Salvatore, M. C. (2005). Fluvial origin of the valley system in northern Victoria Land (Antarctica) from quantitative geomorphic analysis. Geological Society of America Bulletin, 117(1-2), 212-228.‏ https://doi.org/10.1016/j.cageo.2003.08.013

Burbank, D. W., & Anderson, R. S. (2011). Tectonic Geomorphology. Wiley-Blackwell. https://doi.org/10.2113/gseegeosci.19.2.198

Chau, K. T., Sze, Y. L., Fung, M. K., Wong, W. Y., Fong, E. L., & Chan, L. C. P. (2004). Landslide hazard analysis for Hong Kong using landslide inventory and GIS. Computers & Geosciences, 30(4), 429-443.‏ https://doi.org/10.1016/j.cageo.2003.08.013

Ciccacci, S., Fredi, P., Lupia Palmieri, E., & Pugliese, F. (1987). Indirect evaluation of erosion entity in dranage basins through geomorphic, climatic and hydrological parameters. Intenational Geomorphology, 2, 233-219. http://dx.doi.org/10.13140/2.1.3909.1843

Clement, A. J., & Brook, M. S. (2008). Tilting of active folds and drainage asymmetry on the Manawatu anticlines, New Zealand: a preliminary investigation. Earth Surface Processes and Landforms: The Journal of the British Geomorphological Research Group, 33(11), 1787-1795.‏ https://doi.org/10.1002/esp.1632

Dai, F. C., & Lee, C. F. (2002). Landslide characteristics and slope instability modeling using GIS, Lantau Island, Hong Kong. Geomorphology, 42(3-4), 213-228. https://doi.org/10.1016/S0169-555X(01)00087-3

Esfandiari Darabad, F. (2008). Landslide hazard zoning of Ardabil-Astara communication road using GIS. Quarterly Geographical Journal of Territory, 5(18), 113–124. [In Persian] https://sanad.iau.ir/Journal/sarzamin/Article/823981

Guarnieri, P., & Pirrotta, C. (2008). The response of drainage basins to the late Quaternary tectonics in the Sicilian side of the Messina Strait (NE Sicily). Geomorphology, 95(3-4), 260-273. https://doi.org/10.1016/j.enggeo.2008.03.010

Hemmati, F. & Mokhtari, D. (2018). Risk assessment model using artificial neural networks Benaravan fault domain instabilities (MLP). Quantitative Geomorphological Research, 7(1), 74-89. [In Persian] https://dor.isc.ac/dor/20.1001.1.22519424.1397.7.1.6.0

Hemmati, F., & Mokhtari, D. (2018). Zonation of the susceptibility of Banarvan Fault area to slope instability using Fuzzy AHP model. Journal of Physical Geography, 11 (42), 15–34. [In Persian] https://dorl.net/dor/20.1001.1.20085656.1397.11.42.2.0

Keller, A. E., & Pinter, N. (2002). Active Tectonics: Earthquakes, Uplift, and Landscape. New Jersey: Prentice Hall.

Khezri, S., Roostaei, S., & Radjaei Asl, A. (2006). Evaluation and slope instability risk zonation in central section of Zab basin (Sardasht township) by Anbalagan method. The Journal of Spatial Planning and Geomatics, 10(1), 49–80. [In Persian] http://hsmsp.modares.ac.ir/article-21-695-fa.html

Kiani, T., & Yousefi, Z. (2018). Effect of active faults in the groundwater level of Shaharchay Basin in Urmia. Journal of Geographical Sciences, 17(47), 61–75. [In Persian] http://jgs.khu.ac.ir/article-1-2682-en.pdf

Malekzadeh, T., Sharifi, J., & Elyasi, E. (2005). Earthquake hazard assessment in western Azerbaijan regions (Urmia County). Paper presented at the Proceedings of the First Conference on Earthquake in Dorud - Past, Present, Future, Dorud, Iran. [In Persian] https://civilica.com/doc/4291

Menard, S. (2001). Applied Logistic Regression Analysis. SAGE publications.‏

Moghimi, E., Alavi Panah, S. K., & Jafari, T. (2008). Evaluation and Zonation of Effective Factors on Landslide Occurrence of Aladagh Northern Slopes. Physical Geography Research, 0(63), 53–75. [In Persian] https://jphgr.ut.ac.ir/article_26906.html?

Motavali Sadraddin, M., & Esmaeili, R. (2013). Landslide hazard zoning using gamma fuzzy operator (A case study: Taleghan watershed). Environmental Erosion Research, 2(4), 1–20. [In Persian] http://magazine.hormozgan.ac.ir/article-1-178-fa.html

Negaresh, H., Faizi, V., Hodaei, A. A., Mollashahi, M., & Shahhiseini, M. (2013). Zoning of Mass Movement Occurrence Hazard in West Azarbaijan Province. Journal of Natural Environmental Hazards, 2(3), 29-43. [In Persian] https://doi.org/10.22111/jneh.2013.2460

Nikjoo, M., Boromand, R., Roostaei, S., & Amirahmadi, A. (2018). Network Analysis of Factors Affecting Binalod Range Range Instability with Environmental Management Approach (Case study: North and South slopes). Quantitative Geomorphological Research, 6(2), 45-63. [In Persian] https://dor.isc.ac/dor/20.1001.1.22519424.1396.6.2.4.3

Peyrowan, H. R., & Shariat Jafari, M. (2013). Presentation of a comprehensive method for determining erodibility rate of rock units with a review on Iranian geology. Watershed Engineering and Management, 5(3), 199-213. [In Persian] https://jwem.areeo.ac.ir/article_101843.html

Rafiei, M., Asadian, F., & Ahmadi, J. Y. (2015). Investigation role of tectonics and lithology on slope instability in the highlands north of Orumieh Lake using GIS (A case study of the north basin of water spreading schemes Tasuj). Territory, 46, 23–40. [In Persian] https://sanad.iau.ir/fa/Article/823730

Rahimi, H. (2011). Spatio-temporal modeling of land cover changes using integration of Markov chain analysis, artificial neural networks, and cellular automata. (Master's thesis), University of Tabriz. [In Persian]

Roostaei, S., & Khodaei, F. (2016). The zoning of slope instabilities on the mountain roads by artificial neural network (MLP) (Case study: Dare Diz Strait). Physical Geography Quarterly, 33, 19–35. [In Persian] https://dorl.net/dor/20.1001.1.20085656.1395.9.33.2.8

Roostaei, S., Mokhtari, D., & khodaiae, F. (2015). The application of Logistic Regression in the zoning of slop instibitlies on the mountain roads (case study: dare diz strait). Journal of Natural Environmental Hazards, 4(6), 89-103. [In Persian] https://doi.org/10.22111/jneh.2016.2525

Sharifi, R., Solgi, A., & Pourkermani, M. (2013). A study of the relationship between landslide and active tectonic zones: a case study in Karaj Watershed management. Open Journal of Geology, 3(3), 233-239. http://dx.doi.org/10.4236/ojg.2013.33027

Shi, X., & Hu, X. (2023). Characterization of landslide displacements in an active fault zone in Northwest China. Earth Surface Processes and Landforms, 48(10), 1926-1939. https://doi.org/10.1002/esp.5594

Shirani, K. (2018). On the Efficiency of Geomorphometric Parameters in Increasing the ‎Accuracy of the Landslide Zoning Maps ‎(Case Study: Dezolia Basin, Isfahan Province). Geography and Environmental Planning, 29(3), 111-130. [In Persian] https://doi.org/10.22108/gep.2017.104440.1047

Skilodimou, H. D., Bathrellos, G., Antoniou, V., Koukouvelas, I., & Nikolakopoulos, K. (2022). A GIS-based study of factors related to landslides events in a tectonic active area. Paper presented at the 10th International Conference on Geomorphology, Coimbra, Portugal, ICG2022-555. https://doi.org/10.5194/icg2022-555, 2022

Valizadeh Kamran, K., & Hashemzadeh, N. (2022). Zoning the risk of slope instability in Garmi city by fuzzy ANP method. Remote Sensing and GIS Applications in Environmental Sciences, 2(2), 20-1. [In Persian] https://rsgi.tabrizu.ac.ir/article_14792.html?

Van Westen, C. J., Castellanos, E., & Kuriakose, S. L. (2008). Spatial data for landslide susceptibility, hazard, and vulnerability assessment: An overview. Engineering geology, 102(3-4), 112-131. https://doi.org/10.1016/j.enggeo.2008.03.010

Zuchiewicz, W. (1998). Quaternary tectonics of the outer West Carpathians, Poland. Tectonophysics, 297(1-4), 121-132. https://doi.org/10.1016/S0040-1951(98)00226-1