«مرغ آمین» در فرهنگ‌های فارسی و فرهنگ ایرانی

جستارهای نوین ادبی

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 16 شهریور 1404

نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jls.2025.92284.1687

نویسنده

محمود ندیمی هرندی^*

استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران

چکیده

مرغ آمین پرنده‌ای افسانه‌ای است که به باور عامّه دائماً در حال پرواز است و آرزوهای انسان‌ها را برآورده می‌کند. تعبیر «مرغ آمین» در عربی وجود نداشته است. در فارسی نیز تا پیش از صفویّه به کار نرفته است. قدیم‌ترین سندی که در آن تعبیر «مرغ آمین» به کار رفته، بیتی از منظومۀ مهر و وفای باقری هروی (ساخته شده میان 996-1012ق) است. قدیم‌ترین فرهنگ‌های مشتمل‌بر سرمدخلِ «مرغ آمین» چراغ هدایت (تألیف: 1147ق) و مصطلحات الشّعراء (آغاز تألیف: 1149ق) است. امّا نویسندگان این فرهنگ‌ها در تشخیص هویت مرغ آمین اختلاف دارند: علی‌خان آرزو آن را ستارۀ کفّ الخضیب و سیالکوتی مَل وارسته آن را فرشته دانسته است. امّا حق با کدام است؟ این پژوهش جست‌وجویی است برای پاسخ به این پرسش. روش تحقیق در این پژوهش، تحلیل توصیفی-تاریخی با استناد به منابع اصیل، نسخ خطی، فرهنگ‌های فارسی، متون دینی (قرآن، حدیث، تفاسیر) و حتّی کتیبه‌ها و ادبیات عامیانه است. ابتدا شواهد کاربرد «مرغ آمین» در متون فارسی گردآوری شد. سپس اقوال فرهنگ‌نگاران و اطلاعاتِ مرتبطِ دیگر جمع‌آوری شد. در ادامه تمامی یافته‌ها مقایسه و طبقه‌بندی و توصیف و تحلیل شد. در این پژوهش مشخّص شد که خاستگاهِ اصلیِ «مرغ آمین» بعضی احادیث و روایات دینی است. مرغ آمین در روایاتِ اولیّه فرشتۀ آمین بوده است و سپس در قرن‌های نهم و دهم هجری بعضی از فرهنگ‌نگاران، «اختر» را برابر با فرشتۀ آمین تعریف کرده‌اند (اخترِ آمین) و درنهایت در اواخر قرن دهم یا اوایل قرن یازدهم هجری آخرین مرحلۀ تکامل رخ داده و مرغِ آمین شکل گرفته است.

کلیدواژه‌ها

مرغ آمین؛ اختر؛ کَفُّ الخَضیب؛ فرهنگ‌های فارسی؛ فرهنگ ایرانی