گفتی و گویی (یک نکتۀ دستوری بر پایۀ بیتی از شاهنامه)

جستارهای نوین ادبی

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 16 شهریور 1404

نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jls.2025.92596.1689

نویسنده

محمدحسن Mohammad Hasan^*

عضو هیئت علمی

چکیده

تمرکز این نوشتار معطوف به یک ویژگی خاصّ شاهنامه است که کمتر اثری از متون زبان فارسی از آن برخوردار است. نسخ فراوان این اثر منبعی گرانبها در تحقیقات دستوری زبان فارسی و مرجعی قابل اطمینان در تصحیح سایر متون فارسی و بالأخص متون همزمان یا اندکی پیش و پس از آن است. در این نوشتار با تکیه بر بیتی از داستان رستم و سهراب، به یک نکتۀ دستوری که تا حال مورد غفلت واقع شده، پرداخته شده است. این نکته، در مورد تمایز کاربرد دو فعل گفتی و گویی است که به عنوان قید تشبیه کاربرد یافته‌اند. بهره‌گیری از ضبط‌های نسخ شاهنامه که حاکی از تقابل نمایان این دو در بیان تشبیه در زمان‌های ماضی و مضارع‌اند، این امکان را فراهم می-آورد که هم در بخش‌های دیگر شاهنامه و هم در سایر متون فارسی همعصر با آن بازنگری صورت گیرد و آن‌گاه که در متون کهن، تشبیهی در هر یک از این دو زمان صورت گرفته، صورت صحیح این دو قید در متن نشانده شود. از آنجا که برای ورود به این بحث بیتی از شاهنامه مورد توجّه قرار گرفته، دو نکتۀ دیگر نیز از این بیت به عنوان درآمد ورود به این بحث، مورد بازنگری قرار گرفته‌اند. بیت مورد نظر در تصحیح خالقی چنین است: *برو (بر او) هر زمان برخروشد همــی/ تو گفتی که در زین بجوشد همی* که به جای آن، این صورت پیشنهاد شده است: *به‌نو هر زمان برخروشد همی/ تو گویی که دریا بجوشد همی*.

کلیدواژه‌ها

شاهنامه؛ نسخ خطّی؛ تصحیح متن؛ قیود تشبیه و تردید