مدارک تازه‌ای از انتشار شعر حافظ در سدۀ هشتم تا نیمۀ سدۀ نهم هجری

جستارهای نوین ادبی

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 16 شهریور 1404   

نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jls.2025.93459.1709

نویسنده

جواد بشری^*

استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه تهران، تهران، ایران.

چکیده

بخشی از مطالعات مربوط به شعر حافظ، به شناسایی مدارک و اسناد بازمانده از عهد حیات شاعر و دهه‌هایی پس از آن اختصاص دارد که تاکنون پیشرفت‌های خوبی داشته و به‌سبب حسّاسیّت شعر حافظ، تقریباً بخش اعظم آن مدارک بررسی و تحلیل شده است. امّا همچنان در منابع شعری چاپ‌نشده و اوراق پراکندۀ خطّی نمونه‌هایی به دست می‌آید که لازم است پس از قیاس با نتیجۀ پژوهش‌های پیشین، عرضه شود. می‌دانیم که مدارک مربوط به شهرت شعر حافظ در عهد حیات او و اندکی پس از آن (در اقلیم‌های متنوّع مربوط به حضور زبان فارسی) نادر است. از سویی ضبط‌های ابیات شاعر در منابع چندگانۀ موجود (اعمّ از دستنویس‌های دیوان، سفینه‌های شعری، منابع تاریخی و جز آن) گاه چنان متنوّع و متشتّت است که تصحیح برخی از غزل‌ها، جز با پذیرش چندتحریری بودن آن‌ها امکان‌پذیر نیست. آغاز روند انتساب غزل‌های جعلی و الحاقی به شاعر از همان ادوار نزدیک به حیات او، مسألۀ دیگری است که دراین‌باره، جز با استناد به قدیم‌ترین منابع خطّی شعر فارسی نمی‌توان سخن گفت. در این پژوهش، چند منبع تازه‌یاب که اطّلاعاتی به دانسته‌های پیشین می‌افزاید معرّفی و ارزش آن‌ها بررسی شده است.

کلیدواژه‌ها

حافظ؛ دیوان؛ شاه‌شجاع؛ دستنویس؛ سفینۀ شعری

مراجع

آل‌داود، س. ع. (1376). «کهن‌ترین نسخۀ دیوان حافظ مورّخ 803 هجری»، نامۀ فرهنگستان، ش 9، صص 41- 50.

اردلان جوان، س. ع. (1365= تاریخ مقدّمه). فهرست کتب خطّی کتابخانۀ مرکزی آستان قدس رضوی، کتابخانۀ مرکزی آستان قدس رضوی، ج 1، چاپ جدید.

استادی، ر. (1388). فهرست نسخه‌های خطّی کتابخانۀ مسجد اعظم، دفتر نشر برگزیده، ج 2.

افشار، ا. (1354). بحثی مقدماتی درباب طرح کتابشناسی سعدی و حافظ، در: مقالاتی دربارۀ زندگی و شعر سعدی، منصور رستگار، شیراز، دانشگاه پهلوی، کنگرۀ جهانی سعدی و حافظ، چاپ دوم، 1354، صص 1-13.

افشار. ا. (1368). نسخه‌ای دیگر از دیوان حافظ، آینده، س 15، ش 6- 9. ص 659.

افشین‌وفایی، م.، و فتوحی، م. (1388). مخاطب‌شناسی حافظ در سده‌های هشتم و نهم هجری بر اساس رویکرد تاریخ ادبی هرمنوتیک، نقد ادبی، س 2، ش 6، صص 71- 128.

ایمانی، ب. (1394). مقدّمۀ دیوان حافظ، در: حافظ (1394).

ایمانی. ب. (1395). دُرَری از دریای متون-8، پیام بهارستان، دورۀ 2، س 8، ش 27، صص 425- 433.

[بدایع‌نگار و دیگران]. (1305). کتاب فهرست کتابخانۀ مبارکۀ آستانۀ مقدّسۀ رضویه، ج 1 (چاپ قدیم). دارالطباعۀ طوس.

بشری، ج. (1385-الف). «بررسی یکی از کهن‌ترین نسخه‌های خطی غزلیاتی از حافظ- جنگ معروف بغدادی»، نامۀ فرهنگستان، دورۀ 8، ش 2، پیاپی 30، صص 124- 145.

بشری، ج. (1385-ب). بررسی اوضاع ادبی فارس در سدۀ هشتم و منابع این بررسی (به‌بهانۀ معرّفی دیوان حیدر شیرازی) ، آینۀ پژوهش، س 17، ش 1، پیاپی 97، صص 69- 80.

بشری، ج.  (1389). پابرگ-8، آینۀ پژوهش، س 21، ش 126، صص 35- 49.

بشری، ج. (1403). مجموعه‌های اسعد بن احمد کاتب، از متصوّفۀ شیراز در سدۀ نهم هجری، در: پژوهش‌های ایران‌شناسی، به‌کوشش محمّد افشین‌وفایی- پژمان فیروزبخش، انتشارات دکتر محمود افشار- سخن، ج 23، صص 193- 224.

بقایی بخارایی، م.ع. (1394). تذکرۀ مجمع الفضلاء، تصحیح محمّد خشکاب، منشور سمیر.

جرجانی، م. س. ش. (826 ق). حاشیةُ تسدید القواعد فی شرح تجرید العقائد، یا حاشیة شرح القدیم للتجرید، دستنویس کتابخانۀ آستان قدس رضوی، شمارۀ 115.

جُنگ لالااسماعیل. (مورَّخ 741- 742 ق). دستنویس کتابخانۀ لالااسماعیل، شمارۀ 487.

حافظ، ش. م. (1375). دیوان، تصحیح و توضیح پرویز ناتل خانلری، خوارزمی، چاپ دوم، ج 2.

حافظ، ش. م. (1394). دیوان (کهن‌ترین نسخه شناخته شده کامل) کتابت ۸۰۱ ق، نسخه‌برگردان دستنویس شمارۀ ۵۱۹۴ کتابخانۀ نور عثمانیه (استانبول). به‌کوشش [و با مقدّمۀ] بهروز ایمانی،  مرکز پژوهشی میراث مکتوب- معاونت فرهنگی و اجتماعی دانشگاه آزاد اسلامی.

حسینی، س. م. ت. (1394). فهرست دستنویس‌های فارسی کتابخانۀ نور عثمانیه، منشور سمیر.

حکیم، س. م. ح. (1403). پارۀ چهارم جنگ اسکندر سلطان تیموری مورَّخ 813- 814 ق، در: آسمان معرفت، مجموعه مقالات در گرامیداشت سیّد عبدالله انوار، به‌کوشش غلامرضا امیرخانی، سازمان اسناد و کتابخانۀ ملّی جمهوری اسلامی ایران، ج 2، صص 991- 1013.

دانش‌پژوه، م. ت. (1341). فهرست نسخه‌های خطّی کتابخانۀ خصوصی دکتر اصغر مهدوی، در: نشریۀ نسخه‌های خطّی، زیر نظر محمّدتقی دانش‌پژوه- ایرج افشار، دانشگاه تهران، ج 2، صص 59- 181.

دانش‌پژوه، م. ت. (1353). کتابخانۀ دکتر حسین مفتاح در تهران، در: نشریۀ نسخه‌های خطّی، زیر نظر محمّدتقی دانش‌پژوه- ایرج افشار، دانشگاه تهران، ج 7، صص 95- 511.

درایتی، م. (1390- 1394). فهرستگان نسخه‌های خطّی ایران (فنخا).  سازمان اسناد و کتابخانۀ ملّی جمهوری اسلامی ایران، 45 ج.

رحیم‌پور، م. (1389). مدخل بر بررسی اشعار حافظ در زمان حیات او، در: مزدک‌نامه (یادبود سومین سالگرد درگذشت مزدک کیان‌فر). به‌کوشش پروین استخری، اساطیر، ج 3، صص 291- 300.

رحیمی واریانی، ع. (1399). بخش‌هایی از انیس الوحدة در جُنگی متعلّق به اوایل سدۀ نهم، گزارش میراث، دورۀ 3، س 3، ش 1-2، پیاپی 82- 83، صص 113- 115.

رحیمی واریانی، ع. (1400). دیوان روح‌الدین عطّار شیرازی، در: به یاد ایرج افشار، به‌کوشش جواد بشری،  انتشارات دکتر محمود افشار، با همکاری سخن، ج 1، صص 289- 380.

رسالۀ مزارات هرات. (بی‌تا). به تصحیح، مقابله، حواشی و تعلیقات فکری سلجوقی، به تصحیح، مقابله، حواشی و تعلیقات مجدّد ملک دینی، مرکز نشراتی فاروقی.

ریاحی، م. ا. (1374). گلگشت در شعر و اندیشۀ حافظ، چاپ دوم. علمی.

السخاوی، ش. م. ع. (بی‌تا). الضوء اللامع لأهل القرن التاسع، دار الجیل، 12 ج.

سعدی شیرازی. م. (1384). گلستان، تصحیح و توضیح: غلامحسین یوسفی، چاپ هفتم. خوارزمی.

سعدی شیرازی. م. (802 ق). کلّیّات، دستنویس کتابخانۀ دکتر اصغر مهدوی، شمارۀ 3822، به‌خطّ قطب‌الدین بن ابراهیم بن خسرو.

السمعانی، أ. ع. م. م. (1382- 1397 ق). الأنساب، حقّق نصوصه و علّق علیه: عبدالرحمن بن یحیی المعلّمی الیمانی و آخرون، دائرة المعارف العثمانیة، الطبعة الأولی، 12 ج.

شریفی صَحی، م. (1404). رباعی حافظ در دوران زندگی وی، انتشاریافته در: گاهنامۀ ادبی (یادداشت‌های انتقادی و ادبی محسن شریفی صَحی) در تلگرام با این نشانی: t.m/gahnameyeadabi [تاریخ انتشار این یادداشت: 23 مارچ 2025 م/ 3 فروردین 1404].

صمدی، ح. (1368). دو غزل حافظ در جنگ خطّی سال 763 ق، آینده، دی- اسفند 1368، ش 10-12، صص 712‑ 713.

غنی، ق. (1375). بحث در آثار و افکار و احوال حافظ،  چاپ هفتم، ج 1: «تاریخ عصر حافظ». زوّار.

غیاثیان، م. ر.، و ایلسه استورکنبوم. (1399). نسخه‌ای شاهانه کتابت‌شده برای اسکندر بن عمر شیخ: گلچین محفوظ در موزۀ کالوست گلبنکیان، کتابخانۀ دانشگاه استانبول و مؤسّسۀ تاریخ پزشکی ولکام، آینۀ میراث، دورۀ 18، ش 2، پیاپی 67، صص 55- 90.

فیروزبخش، پ. (1392). پراکنده‌ها-4، بخارا، س 15، ش 95- 96، صص 471- 483.

کاشفی، ف. ع. ح. (1356). رشحات عین الحیات، با مقدّمه و تصحیحات و حواشی و تعلیقات علی‌اصغر معینیان، بنیاد نیکوکاری نوریانی، 2 ج.

مجتبوی، س. ح. (1389). هرات در عهد تیموریان، مشهد- نیشابور،مرندیز- دانشگاه آزاد اسلامی واحد نیشابور.

مجموعۀ 2051 ایاصوفیا (کتابت‌شده حدوداً در اواسط قرن هشتم هجری). دستنویس کتابخانۀ ایاصوفیا، شمارۀ 2051.

محیط طباطبائی، م. (1350). قدیمی‌ترین مأخذ کتبی شعر حافظ، وحید، دورۀ 9، ش 1، 1350، صص 7- 16.

مهدوی، ا.، و افشار، ا. (1365). فهرست جنگ اسکندرمیرزا تیموری، فرهنگ ایران‌زمین، ج 26، صص 190- 205.

میکائیل بایرام. (1371). قدیم‌ترین نسخۀ ده غزل حافظ شیرازی، در: سخن اهل دل، مجموعه مقالات کنگرۀ بین‌المللی بزرگداشت حافظ،  کمیسیون ملّی یونسکو در ایران، صص 111- 118.

مینوی، م. (1400). از جنگ اسکندری، در: به یاد ایرج افشار، به‌کوشش جواد بشری، انتشارات دکتر محمود افشار، با همکاری سخن، ج 1، صص 555- 587.

نظامی. (841- 842 ق). خمسه، دستنویس کتابخانۀ مسجد اعظم قم، شمارۀ 2837.

نفیسی، س. (1321). در پیرامون اشعار و احوال حافظ. کتابفروشی و چاپخانۀ اقبال.

نیساری، س. (1367). مقدّمه‌ئی بر تدوین غزل­های حافظ، علمی، کنگرۀ بین‌المللی بزرگداشت حافظ.

نیساری، س. (1397). دفتر دگرسانی­ها در غزل­های حافظ، برگرفته از پنجاه نسخۀ خطّی سدۀ نهم،  فرهنگستان زبان و ادب فارسی، 2 ج.

یاقوت الحموی. (1374 ق). معجم البلدان، دار صادر- دار بیروت، 5 ج.

یزدی. (8 ق). تحفة الفقیر و هدیّة الحقیر، دستنویس کتابخانۀ ملّی ایران شعبۀ شیراز، شمارۀ 616.