واکاوی انسجام دستوری در داستان مدیر مدرسه، اثر جلال آل احمد بر پایه نظریه هلیدی ‏و حسن

زبانشناسی و گویش های خراسان

مقاله 6، دوره 17، شماره 2 - شماره پیاپی 39، شهریور 1404، صفحه 154-137   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jlkd.2025.93879.1329

نویسندگان

سید محمد حسینی معصوم^{* 1}؛ هدی داوطلب²

¹دانشیار زبان‌شناسی، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران.

²دانشگاه پیام نور، تهران، ایران.

چکیده

انسجام از ارکان اساسی هر متن است و از کنار هم قرار گرفتن واژه‌ها و ایجاد ارتباط معنایی، دستوری و کاربردشناختی جملات در متن به وجود می‌آید. هلیدی و حسن (1976) در زبان‌شناسی نقش‌گرا مقوله‌ انسجام و زیرشاخه‌های آن‌ شامل عناصر انسجام دستوری و واژگانی را مطرح کرده‌اند. مقالۀ حاضر با تکیه بر نظریۀ هلیدی و حسن عناصر انسجام دستوری در داستان کوتاه مدیر مدرسه نوشتۀ جلال آل احمد را موردبررسی قرار می‌دهد. به این منظور، با استفاده از مثال‌های مختلف در داستان مذکور، نحوۀ کاربرد عناصر انسجام دستوری شامل ارجاع، حذف، جایگزینی و ادات ربط، در متن موردنظر تحلیل شد. نتایج نشان داد که به ترتیب، ارجاع (9/69 درصد) و ادات ربط (1/25 درصد) بیشترین تأثیر در انسجام و در مقابل، حذف (01/4 درصد) و جایگزینی (91/0 درصد) کمترین تأثیر را داشته است. این نتیجه با ویژگی‌های سبکی جلال آل احمد در زمینۀ محاوره‌نویسی کاملاً منطبق و همسو است. همچنین، نتایج حاکی از آن بود که مدیر مدرسه از نظر به‌کارگیری عناصر انسجام دستوری ارجاع و ادات ربط، متنی منسجم بوده و نویسنده با انتخاب درست و بجای این دو عنصر در متن توانسته پیوند میان کلمات و جملات را به‌خوبی حفظ کند. آل احمد با کاربرد مناسب عناصر انسجام دستوری در این متن عملکرد موفقی در تأثیرگذاری آن و ترغیب خواننده داشته ‌است.

کلیدواژه‌ها

انسجام متن؛ انسجام دستوری؛ نظریۀ هلیدی و حسن؛ متن؛ مدیر مدرسه

مراجع

الهیان، ل؛ و میرزایی، ل. (1393). بررسی انواع ارجاع در گلستان سعدی، رویکرد نقشگرا. گردهمایی انجمن ترویج زبان و ادب فارسی ایران. 9، 574-586.

امرائی، م؛ و بامری، ع. (1399). واکاوی عوامل انسجام در خطبه شقشقیه امام علی با اتکا به الگوی هالیدی و حسن. ذهن. 21 (81)، 175- 202.

امیری خراسانی، ا؛ و علی‌نژاد، ح. (1394). بررسی عناصر انسجام متن در نفثه المصدور بر اساس نظریه هلیدی و حسن. متن پژوهی ادبی، 19 (63)، 7- 32.

آل احمد، جلال. (1337). مدیر مدرسه. معین.

پورنامداریان، تقی؛ و ایشانی، ط. (1389). تحلیل پیوستگی و انسجام در غزلی از حافظ با رویکرد زبانشناسی نقش‌گرا. مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی، 18 (12)، 7-42.

حاج عیدی، ح؛ و رضویان، ح. (1397). عوامل انسجام در داستان عدل صادق چوبک. مطالعات زبانی و بلاغی، 9 (18)، 69- 94.

شمیسا، س. (1383). نگاه تازه به بدیع. فردوس.

صدیقی، ک؛ و ستایش‌مهر، ع. (1394). بررسی تطبیقی ارجاع به‌عنوان یکی از عوامل انسجام متنی در نهج‌البلاغه. پژوهش‌نامه نهج‌البلاغه، 3 (12)، 25-42.

صفوی، ک. (1387). درآمدی بر معنی‌شناسی. سورۀ مهر.

طهماسبی، ز؛ و شعبانلو، ع. (1391). انسجام واژگانی در «مدیر مدرسه» اثر جلال آل احمد. فصلنامۀ علمی پژوشی اندیشه‌های ادبی، 4 (12)، 79- 95.

علوی مقدم، م. (1381). نظریه‌های نقد ادبی معاصر (صورت‌گرایی و ساخت‌گرایی). سمت.

غلامحسین زاده، غ؛ و نوروزی، ح. (1387). نقش ارجاع شخصی و اشاره‌ای در انسجام شعر عروضی فارسی. پژوهش‌های ادبی، 5 (19)، 117-138.

فلاحتی، ص؛ و اشرف، ا. (1392). بازخوانی نظریه نظم عبدالقاهر جرجانی. مطالعات تاریخی قرآن و حدیث، 19 (54)، 9‑ 26.

لطفی‌پور ساعدی، ک. (1371). درآمدی به سخنکاوی. مجلۀ زبانشناسی، 9 (1)، 9-39.

مسبوق، م؛ و دلشاد، ش. (1395). بررسی عناصر انسجام متن در داستان حضرت موسی با رویکرد زبان‌شناسی نقش‌گرا. پژوهش‌های ادبی- قرآنی، 4 (1)، 114-130.

مهاجر، م؛ و نبوی، م. (1393). به سوی زبان‌شناسی شعر. آگه.

میراحمدی، س؛ و آقاجانی، م. (1396). عناصر برجستۀ انسجام در بائیه متنبّی بر اساس نظریه هلیدی. مجله زبان و ادبیات عربی، 8 (17)، 233- 264.

وحید دستجردی، ح؛ و تقی‌زاده، س. (1384)، کاربرد عوامل انسجامی در ترجمه: بررسی مقابله‌ای متون فارسی و ترجمه‌های انگلیسی آن‌ها. مطالعات ترجمه، 3 (12)، 68.

وفایی، ع.، اسپرهم، د؛ و کاردل ایلواری، ر. (1396). بررسی انسجام و روابط واژگانی در داستان گیومرت. متن‌پژوهی ادبی، 21 (73)، 29- 52.

یاوری، فاطمه. وفایی، عباسعلی. فرخزاد، ملک محمد؛ و طاهر، رحیم. (1397). انسجام واژگانی و دستوری با رویکرد به واژه‌های مکرّر در دیوان منوچهری (بر اساس نظریۀ هلیدی و حسن). پژوهش‌های دستوری و بلاغی. 8 (13)، 163-192.

Andayani, P.O., Seken, M. & Marjohan, M. (2014). An Analysis of the Cohesion and Coherence of the Students' Narrative Writings in SMP Negeri 2 Banjar. Journal of Indonesians Language Education and Learning. 3 (1).

Andayani, P., Seken, I. & Marjohan, A. (2014). An Analysis of the Cohesion and Coherence of the Students' Narrative Writings in SMP Negeri 2 Banjar. Jurnal Pendidikan Bahasa Inggris, 2 (1).

Gang, w., & Qiao, L. (2014). On the Theoretical Framework of the Study of Discourse Cohesion and coherence. Studies in Literature and Language, 8 (2), 32- 37.

Halliday, M. & Hassan, R. (1976). Cohesion in English. London: Longman.

Halliday, M. & Mathiessen, C. (2004). An Introduction to Functional Grammar. London: Hodder Arnold.

Halliday, M. & Matthiessen, C. (2014). Halliday's Introduction to Functional Grammar. USA and Canada: Routledge.

Halliday, M. (1985). An Introduction to functional Grammar. London: Edwara Arnold.

Hamza Al-Hindawi, F., & Abu-Krooz, H. (2017). Cohesion and Coherence in English and Arabic: A Cross-Theoretic Study. British Journal of English Linguistics, 5 (3), 1-19.

Hasan, R. (1984). Coherence and Cohesive Harmony. Understanding Reading Comprehension. Delaware: International Reading Association.

Latifah, A., & Triyano, S. (2020). Cohesion and Coherence of Discourse in the Story of "Layangan Putus" on Social Media Facebook. Indonesian Journal of EFL and Linguistics, 5(1), 41- 56.

Munday, J. (2001). Introducing Translation Studies: Theories and Applications. Oxon: Routledge.

Wang,Y. and Guo, M. (2014). A Short Analysis of Discourse Coherence. Journal of Language Teaching and Research, 5 (2), 460- 465.

Yule, G. (1985). The Study of Language. Cambridge: Cambridge University Press.