تحلیل فقهی عدالت بین نسلی در بهره برداری از منابع طبیعی

فقه و اصول (Fiqh va uṣūl)

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 31 شهریور 1404   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jfiqh.2025.94322.2010

نویسنده

سید علی صداقت^*

مدرس سطوح عالیة حوزة علمیة قم و دانشجوی دکتری گروه اقتصاد اسلامی، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، قم، ایران.

چکیده

با گسترش ابزارهای انسان برای بهره‌برداری از منابع طبیعی، برخی از اندیشمندان غربی، با طرح موضوع «عدالت بین نسلی»، استفادة بی قید و شرط نسل‌های کنونی در بهره‌کشی از این منابع را ممنوع دانسته‌اند.

بر این اساس، پرسش اصلی مقاله آن است که آیا از دیدگاه اسلام، نسل‌های آینده نسبت به منابع طبیعی، حقی که باعث تقیید جواز بهره‌برداری نسل کنونی از معادن باشد، دارند یا خیر؟

در این تحقیق که با روش کیفی و با اسلوب فقهی ـ اجتهادی انجام شده، نسبت به داده‌های عقلی دربارة امکان جعل حق برای نسل‌های آینده و نیز نسبت به داده‌های نقلی که از طریق منابع کتابخانه‌ای و نرم‌افزارهای علمی جمع‌آوری شده، داده‌پردازیِ تحلیلی انجام شده است.

بررسی‌های این تحقیق دربارة انواع منابع طبیعی نشان می‌دهد اگرچه جعل و اعتبار حق در منابع طبیعی برای نسل‌های آینده امکان‌پذیر است اما شریعت اسلامی فقط در دو دسته از زمین‌ها بدان اقدام کرده است: اول زمین‌هایی که توسط کفار آباد شده و سپس با جنگ، در قلمرو کشور اسلامی درآمده‌اند و دوم زمین‌هایی که به صورت راه و جاده در آمده‌اند.

بلی، ولی فقیه می‌تواند بر اساس مصالح جامعة اسلامی، حق معینی را برای نسل‌های آینده در منابع طبیعیِ مشخصی، اعتبار نماید.

کلیدواژه‌ها

عدالت؛ منابع طبیعی؛ بهره‌برداری؛ حق؛ نسل کنونی؛ نسل های آینده

مراجع

القرآن الکریم

سید رضی، محمد بن حسین. نهج البلاغه، تحقیق: صبحی صالح، قم: هجرت. 1414ق.

قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران

1. ابن براج، عبدالعزیز.المهذب. چاپ اول. قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه، 1406ق.
2. ابن زهره، حمزه.غنیة النزوع إلى علمی الأصول و الفروع، قم: مؤسسه امام صادق(ع)، 1417ق.
3. ابن سعید حلّی، یحیی.الجامع للشرائع. قم: مؤسسة سید الشهداء(ع) العلمیة، 1405ق.
4. ابن فهد حلی، احمد بن محمد .الرسائل العشر. قم: کتابخانه آیة الله مرعشی نجفی، 1409ق.
5. ابن میمون، موسی بن عبیدالله.دلالة الحائرین. قاهره: مکتبة الثقافة الدینیة، بی‌تا.
6. احسائی، احمد بن زین‌الدین.شرح العرشیة. بیروت: مؤسسة البلاغ، 1384.
7. احمدوند، لیلا؛ مسعود صوفی مجیدپور، محمود محمودزاده. «تأثیر ابزارهای سیاست‌های پولی و مالی بر منابع سازمان تأمین اجتماعی». تحقیقات مدلسازی اقتصادی. شمارة ۵۰، 1401، ۱۹۵تا۲۲۳.
8. آخوند خراسانی، محمدکاظم. کفایة الأصول. چاپ اول. قم: مؤسسة آل البیت(ع)، 1409ق.
9. اراکی، محسن. ملکیة المعادن فی الفقه الإسلامی. قم: مجمع الفکر الإسلامی، 1392.
10. اردبیلی، احمد بن محمد.مجمع الفائدة و البرهان فی شرح إرشاد الأذهان. مصحح: مجتبی عراقی. قم: دفتر انتشارات اسلامی، 1403ق.
11. آشتیانی، مهدی.تعلیقه بر شرح منظومه حکمت سبزواری. قم: کنگره علامه آشتیانی(ره)، 1390.
12. اصفهانی، سید ابوالحسن و سید روح الله خمینی. وسیلة النجاة (مع حواشی الإمام الخمینی)، چاپ اول. قم: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ق)، 1422ق.
13. آغاز تدوین سیاست‌های کلی اصل ۴۵ قانون اساسی برای تبدیل منابع طبیعی به دارایی‌های مولد».. irna.ir/news/85262429/. دسترسی در 29/4/1404.
14. انصاری، مرتضی. الخمس. قم: کنگره جهانی بزرگداشت شیخ اعظم انصاری، 1415ق.
15. انصاری، مرتضی. المکاسب. قم: کنگره جهانی بزرگداشت شیخ اعظم انصاری، 1415ق.
16. اوونچ کوتلو. آمریکا بزرگترین تولید و مصرف‌کننده نفت در جهان است». https://www.aa.com.tr/fa/ /1881405. (دسترسی در29/4/1404).
17. ایروانی، علی. نهایة النهایة فی شرح الکفایة. قم: مکتب الإعلام الإسلامی، 1370.
18. بجنوردی، سید حسن. القواعد الفقهیة. چاپ اول. قم: الهادی(ع)، 1419ق.
19. بحرانی، یوسف. الحدائق الناضرة فی أحکام العترة الطاهرة. مصحح: محمدتقی ایروانی و سید عبدالرزاق مقرم. چاپ اول، قم: دفتر انتشارات اسلامی، 1405ق.
20. تبریزی، جواد. منهاج الصالحین. قم: بی‌نا، 1426ق.
21. توحیدی‌نیا، ابوالقاسم. مدل اسلامی ایرانی عدالت بین نسلی در بهره‌برداری از منابع طبیعی پایان‌پذیر (مطالعه منابع نفت ایران). رسالة دکتری تخصصی. دانشگاه امام صادق(ع)، 1391.
22. تولید نفت از جلبک در کمتر از یک ساعت. https://www.isna.ir/news/92092919778/. دسترسی در29/4/1404.
23. جوادی آملی، عبدالله. «اصول کلی اقتصاد اسلامی و راهکارهای آن از منظر فقه». پژوهش‌های فقهی. دورة ۶، شماره ۱، بهار 1389، ۵تا۲۴.
24. چپرا، محمد عمر. اسلام و توسعه اقتصادی. قم: مؤسسه انتشارات دانشگاه مفید، 1383.
25. حرّ عاملی، محمد بن حسن. تفصیل وسائل الشیعة إلی تحصیل مسائل الشریعة. مصحح: مؤسسة آل البیت(ع). قم: مؤسسه آل البیت(ع)، 1409ق.
26. حسینی، سید رضا. الگوهای تأمین اجتماعی از دیدگاه اسلام و غرب. چاپ اول. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1394.
27. حکیم، سید محسن. حقائق الأصول. قم: مکتبة بصیرتی، بی‌تا.
28. حکیم، سید محمدسعید. منهاج الصالحین. قم: دار الصفوة، 1415ق.
29. حمیری، نشوان بن سعید. شمس العلوم و دواء کلام العرب من الکلوم. بیروت: دار الفکر المعاصر، 1420ق.
30. خطیبی، عمر نفت کی تمام می­شود؛ https://www.isna.ir/news/1401082215405/ (دسترسی در 29/4/1404).
31. خمینی، سید روح‌الله. تحریر الوسیلة. تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1392.
32. خمینی، سید روح‌الله. کتاب البیع. تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1421ق.
33. خوئی، سید ابوالقاسم و حسین وحید خراسانی. منهاج الصالحین (مع تعالیق آیة الله الشیخ حسین الوحید الخراسانی). چاپ پنجم. قم: مدرسه امام محمد باقر(ع)، 1428ق.
34. خوئی، سید ابوالقاسم. موسوعة الإمام الخوئی. قم: مؤسسه إحیاء آثار الإمام الخوئی، 1418ق.
35. راغب اصفهانی، حسین بن محمد. مفردات ألفاظ القرآن. بیروت: دار العلم، 1412ق.
36. سبزواری، محمدباقر. کفایة الأحکام. چاپ اول. قم: دفتر انتشارات اسلامی، 1423ق.
37. سقوط تقاضای نفت در بازه زمانی ۲۰۳۰ تا ۲۰۵۰ میلادی. https://www.shana.ir/news/321845/. دسترسی در 29/4/1404.
38. سلّار، حمزة بن عبدالعزیز. المراسم العلویة و الأحکام النبویة. چاپ اول. قم: منشورات الحرمین، 1404ق.
39. سمندی جانیان، مونا؛ منصور عطاشنه؛ محمد صادقی. «سرمایه­گذاری محیط زیستی و توسعه پایدار در پرتو عدالت بین نسلی». اخلاق زیستی، بهار 1400، شمارة 36 (ویژه نامه حقوق شهروندی)، 118تا135.
40. سیستانی، سید علی. توضیح المسائل جامع. مشهد: دفتر آیة الله سیستانی، 1403.
41. سیستانی، سید علی. منهاج الصالحین. قم: دفتر حضرت آیت‌الله سیستانی، 1417ق.
42. شهید اول، محمد. الدروس الشرعیة فی فقه الإمامیة. قم: دفتر انتشارات اسلامی، 1417ق.
43. شهید ثانی، زین‌الدین بن علی. الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة. قم: انتشارات داوری، 1410ق.
44. شهید ثانی، زین‌الدین بن علی. مسالک الأفهام إلی تنقیح شرائع الإسلام. قم: مؤسسة المعارف الإسلامیة، 1413ق.
45. صدر، سید محمدباقر. اقتصادنا. قم: دفتر تبلیغات اسلامی، 1417ق.
46. صدر، سید محمدباقر. موسوعة الشهید السید محمد باقر الصدر. چاپ دوم. قم: دار الصدر، 1434ق.
47. صدوق، محمد بن علی بن بابویه.من لا یحضره الفقیه. دوم. قم: دفتر انتشارات اسلامی، 1413ق.
48. طباطبایی، محمدحسین. المیزان. بیروت: مؤسسة الأعلمی، 1352.
49. طبرسی، فضل بن حسن. مجمع البیان. چاپ دوم. بیروت: دار المعرفة، 1408ق.
50. طوسی، محمد بن حسن. التبیان فی تفسیر القرآن. بیروت: دار إحیاء التراث العربی، بی‌تا.
51. طوسی، محمد بن حسن. النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوى. چاپ دوم. بیروت: دار الکتاب العربی، 1400ق.
52. طوسی، محمد بن حسن.الخلاف. قم: دفتر انتشارات اسلامی، 1407ق.
53. طوسی، محمد بن حسن.المبسوط فی فقه الإمامیة. تهران: المکتبة المرتضویة لإحیاء الآثار الجعفریة، 1387ق.
54. طوسی، محمد بن حسن.تهذیب الأحکام. تهران: دار الکتب الإسلامیة، 1407ق.
55. عاقلی، لطفعلی. «اصول اقتصادی بهره برداری از منابع طبیعی با تأکید بر عدالت بین نسلی»، چشم اندازهای اقتصاد عدالت محور، زمستان 1401، شمارة 2، 75تا100.
56. عزیزی‌مهر، خیام. «درآمدهای نفتی و سیاست‌های رفاهی؛ تجربه‌ای از برخی کشورهای نفت‌خیز». تأمین اجتماعی. سال ۱۸، شماره ۶۳، 1401، ۷۱تا۱۰۴.
57. علامه حلی، حسن بن یوسف. تحریر الأحکام الشرعیة علی مذهب الإمامیة. قم: مؤسسه امام صادق(ع)، 1420ق.
58. علامه حلی، حسن بن یوسف. تذکرة الفقهاء. قم: مؤسسه آل البیت(ع)، 1414ق.
59. علامه حلی، حسن بن یوسف.قواعد الأحکام فی معرفة الحلال و الحرام. چاپ دوم. قم: دفتر انتشارات اسلامی، 1413ق.
60. غروی اصفهانی، محمدحسین. نهایة الدرایة فی شرح الکفایة. بیروت: مؤسسة آل البیت(ع)، 1429ق.
61. فخر المحققین، محمد. ایضاح الفوائد فی شرح مشکلات القواعد. چاپ اول. قم: مؤسسه اسماعیلیان، 1387ق.
62. فراهانی‌فرد، سعید. «عدالت بین نسلی در بهره‌برداری از منابع طبیعی». اقتصاد اسلامی. سال هفتم، شماره ۲۵، بهار 1386. 125تا156.
63. فراهانی‌فرد، سعید. اقتصاد منابع طبیعی از منظر اسلام. تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1389.
64. فکور، منابع نفتی ایران رو به پایان نیست؛ https://www.mehrnews.com/news/5648205/. (دسترسی در 29/4/1404)
65. فون هایک، فردریش. قانون، قانون‌گذاری و آزادی (جلد دوم، سراب عدالت اجتماعی). تهران: دنیای اقتصاد تابان، 1392.
66. فیاضی، محمدتقی؛ علی اصغر اژدری؛ مجتبی باقری تودشکی. «پایداری بودجه براساس برقراری عدالت بین نسلی در بهره برداری از منابع نفتی )رهیافتی برای ایران)». جستارهای اقتصادی، پاییز و زمستان 1398، شمارة32، 35تا59.
67. قربان زاده، محمد، سمیه سلیمانی. «واکاوی مولفه های عدالت بین نسلی در حقوق بین الملل و فرهنگ رضوی». زمستان 1403، شمارة 48، 225تا256.
68. قمی، سید تقی. دراساتنا من الفقه الجعفری. قم: مطبعة الخیام، 1400ق.
69. قمی، سید تقی. مبانی منهاج الصالحین. قم: منشورات قلم الشرق، 1426ق.
70. کرکی، علی. جامع المقاصد فی شرح القواعد. چاپ دوم. قم: مؤسسه آل البیت(ع)، 1414ق.
71. کریمیان، زهرا. «تحلیل پایداری مالی صندوق بازنشستگی تأمین اجتماعی با استفاده از پویایی‌های سیستم در افق زمانی ۱۴۳۰». تأمین اجتماعی. سال ۱۸، شماره ۶۴، 1401، ۱۳تا۳۶.
72. کلینی، محمد بن یعقوب.الکافی. تهران: دار الکتب الإسلامیة، 1407ق.
73. گلپایگانی، سید محمدرضا، هدایة العباد. قم: دار القرآن الکریم، 1413ق.
74. محبی، محسن؛ فرانک فیض الهی. «واکاوی مفهوم عدالت بین نسلی در حقوق بین الملل محیط زیست». مجلة حقوقی بین المللی، پاییز و زمستان 1400، شمارة 65، 7تا30.
75. محقق حلی، جعفر بن حسن. المختصر النافع فی فقه الإمامیة. چاپ ششم. قم: مؤسسة المطبوعات الدینیة، 1418ق.
76. محقق حلی، جعفر بن حسن. شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام. چاپ دوم. قم: مؤسسه اسماعیلیان، 1408ق.
77. مرتضوی کاخکی، مرتضی؛ محمدحسین مهدوی عادلی؛ علی اکبر ناجی میدانی؛ محمدحسین حسین زاده بحرینی. «دورکین و مسائل عدالت بین نسلی: درآمدی بر نظریه برابری در منابع بین نسلی». پژوهش سیاست نظری، بهار و تابستان 1396، شمارة 21، 117تا146.
78. مشیری تبریزی، حسین. «ارزیابی مالی قوانین تأثیرگذار بر جریان منابع و مصارف سازمان تأمین اجتماعی». تأمین اجتماعی، زمستان ۱۳۹۸، ۱۵تا۳۳.
79. مطهری، مرتضی. مجموعه آثار. تهران: صدرا، 1376.
80. مفید، محمد بن محمد بن نعمان. المقنعة. قم: کنگره جهانی هزاره شیخ مفید(ره)، 1413ق.
81. منتظری، حسینعلی، کتاب الخمس. چاپ اول. قم: بی‌نا، بی‌تا.
82. مؤمنی راد، احمد؛ مرضیه افتخاری. «حق بشر بر منابع طبیعی، با تأکید بر رعایت عدالت بین نسلی در بهره­برداری از منابع نفت و گاز». مطالعات حقوق بشر اسلامی، بهار و تابستان 1394، شمارة 8، 81تا94.
83. نائینی، محمدحسین. المکاسب و البیع. مقرر: میرزا محمدتقی آملی. قم: دفتر انتشارات اسلامی، 1413ق.
84. نائینی، محمدحسین.فوائد الأصول. مقرر: محمدعلی کاظمی خراسانی. قم: مؤسسة النشر الإسلامی، 1376.
85. نجفی، محمدحسن. جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام. چاپ هفتم. بیروت: دار إحیاء التراث العربی، 1404ق.
86. نراقی، احمد بن محمدمهدی. مستند الشیعة فی أحکام الشریعة. چاپ اول. قم: مؤسسه آل البیت(ع)، 1415ق.
87. هاشمی شاهرودی، سید محمود. کتاب الخمس. چاپ دوم. قم: مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی، 1425ق.
88. همدانی، رضا. حاشیة کتاب المکاسب. یکم. بی‌نا، 1420ق.
89. یزدی، سید محمدکاظم و محشیّن (40 فقیه). العروة الوثقی فیما تعم به البلوی. قم: مؤسسة السبطین(ع) العالمیة، 1430ق.
90. 30 درصد از منابع نفتی و گازی کشور قابل برداشت است. https://www.irna.ir/news/84583381/ دسترسی در 29/4/1404.