برخی از صفات خاص مشترک در بعضی از گویش‌های فارسی و دیگر گویش‌های ایرانی غربی که در زبان «طبقات الصوفیه» ع. انصاری منعکس شده‌اند

زبانشناسی و گویش های خراسان

مقاله 1، دوره 17، شماره 3 - شماره پیاپی 40، آبان 1404، صفحه 1-18   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jlkd.2025.93410.1322

نویسنده

یولی ایونسیان^*

پژوهشگر ارشد بخش خاور نزدیک و میانه در انستیتوی نسخ خطی شرقی فرهنگستان علوم روسیه، سن-پترزبورگ، روسیه.

چکیده

مقاله حاضر به بررسی ویژگی‌های مشترک بعضی از گویش‌های ایرانی غربی می‌پردازد که در سه نوع فارسی ادبی معاصر: فارسی ادبی ایرانی (فارسی معیار)، فارسی افغانی (دری) و تاجیکی مشاهده نمی‌شوند. نویسنده حاضر قبلاً پژوهش مفصلی درباره لهجه هراتی بر اساس تحقیق میدانی در افغانستان انجام داد و بعد از مقایسه لهجه مذکور با لهجه‌های دیگر خراسانی (رایج در ایران) ویژگی‌های مشترک لهجه‌های فارسی خراسان را مشخص کرده است. در ادامه تحقیق مؤلف حاضر درباره این لهجه‌ها آشکار شد که بعضی از این ویژگی‌ها به قرون‌وسطی برمی‌گردند و رسالۀ‌ قرن یازدهم میلادی «طبقات الصوفیه» مشتمل بر سخنان ع. انصاری، عارف و مفسر برجسته قرآن که زبانش برخی از صفات گویش قدیم هراتی را منعکس می‌کند به آن‌ها گواهی می‌دهد. زبان این رساله توسط ایران‌شناس معروف و. آ. ایوانوف[1] موردمطالعه قرار گرفت؛ اما تاکنون هیچ تلاشی برای بررسی ویژگی‌های زبان آن رساله از منظر گویش‌شناسی مدرن صورت نگرفته است. پژوهش حاضر که این خلأ ‌را پر می‌کند، بعضی از ویژگی‌های مشترک گویش‌های فارسی خراسانی ازجمله هراتی و گویش سیستانی، گویش‌های تاتی در قفقاز و گویش‌های ایران مرکزی که زردشتیان به آن تکلم می‌کنند و برخی دیگر از گویش‌ها را در ارتباط با زبان «طبقات الصوفیه» تحلیل می‌کند. ویژگی‌هایی که در مقاله حاضر بررسی شده­اند عبارتند از: ضمیر سوم شخص/ضمیر اشاره به‌صورت ضمایر پیوسته، استفاده از حرف‌اضافه xod/xode (با انواع آوایی مختلف) به معنی «با» و کاربرد پسوند فعلی -i/-ê که «پسوند استمراری» محسوب می‌شود.
 

کلیدواژه‌ها

لهجه‌شناسی ایرانی و فارسی؛ لهجه‌شناسی تطبیقی؛ مطالعات زبان‌های ایرانی؛ گویش‌های خراسانی

مراجع

ایوانسیان، ی. (۱۴٠۳). بعضی ویژگی‌های تمایزبخش مهم گویش‌های خراسانی زبان فارسی از گویش‌های گروه افغانی و تاجیکی. مجله زبان‌شناسی و گویش‌های خراسان، ۳۴، ۱-۲۸.

رضایی، ج. (۱۳۷۷). بررسی گویش بیرجند: واجشناسی – دستور. انتشارات هیرمند.

عباسی، ز. (۱۳۹۴). نمود واژگانی افعال مرکب در گویش بیرجندی. مجله زبان‌شناسی و گویش‌های خراسان، ۱۳، ۳۹-۶۰.

ستوده، م. (۱۳۳۵). فرهنگ کرمانی. تهران.

Abrahamian, R. (1936). Dialectes des Israélites de Hamadan et d’Ispahan et dialecte de Baba Tahir. Paris: Librarie d’Amerique et d’Orient.

Farhâdi, A. (1955). Le Persan Parlé en Afghanistan. Grammaire du Kâboli: Accompagnée d’un Recueil de Quatrains Populaire de la Région de Kâbol. Paris: Centre National de la Recherche Scientifique.

Grünberg, A. (1963a). Seistanskiy Dialect v Serakhse. Kratkiye Soobsheniya Instituta Narodov Azii. Vostochnaya Literatura 67, 76-86.

Grünberg, A. (1963b). Yazyk Severo-Azerbayjanskikh Tatov. Leningrad: Academy of Sciences Publishers.

Ioannesyan, Y. (1999). Geratskii dialect yazyka dari sovremennogo Afganistana. Moscow: Vostochnaya literatura.

Ioannesyan, Y. (2021). On the origin of a peculiar pronominal enclitic in some Iranian dialects. Quarterly Journal of Language and Inscription 4(4), 50-61.

Ivanow, W. (1923). Tabaqat of Ansari in the Old Language of Herat. Journal of the Royal Asiatic Society. Cambridge: Cambridge University Press 55, 1-34, 337-382.

Ivanow, W. (1928). Persian as Spoken in Birjand. Journal and Proceedings of the Asiatic Society of Bengal. Calcutta: Asiatic Society of Bengal 24, 237-351.

Ivanow, W. (1937). The Gabri Dialect Spoken by the Zoroastrians of Persia. Rivista degli studi orientalni. Roma: Tipografo della R. Accademia d’Italia 17, 1-39.

Lazard, G. (1957). Grammaire du Persan Contemporain. Paris: Klincksieck.

Lazard, G. (1963). La Langue des plus Anciens Monuments de la Prose Persane. Paris: Librairie C. Klincksieck.

Massé, H. (1925). Contes en Persane Populaire Recueilles et Traduits. Journal Asiatique. Paris: Librairie Orientaliste Paul Geuthner 206, 71-157.

Pelevin, M. (1998). Dialect Bandari Yuzhnogo Irana. Strani i Narodi Vostoka. Sankt-Peterburg: Peterburgskoye vostokovedeniye, 305-310.

Romaskevitch, A. (1945). Lar i Ego Dialect. Iranskiye Yaziki. Moscow-Leningrad: Izdatelstvo Academii Nauk, 31-86.

Zhukovskiy, V. (1922). Materiali dlya Izuchenia Persidskikh Narechiy. Part 2. Dialekty Polosy Goroda Semnana etc. Petrograd: Printing house of the Russian Academy of Sciences.

Zomorrodian, R. (1974). Le Système verbal du Persan parlé à Qâyen. Studia Iranica 3, fasc. 1.