زیست ‎جهان شکننده کشاورزان در مواجه با بحران و حکمرانی آب؛ تحلیل روایت کشاورزان شهرستان دهگلان

فصلنامه آب و توسعه پایدار

مقاله 8، دوره 12، شماره 2 - شماره پیاپی 36، شهریور 1404، صفحه 93-106   

نوع مقاله: پژوهشی کاربردی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jwsd.v12i2.2507-1438

نویسندگان

حسین دانش مهر^* ؛ عثمان هدایت

گروه جامعه‌شناسی، دانشکده علوم انسانی و اجتماعی، دانشگاه کردستان، سنندج، ایران

چکیده

بحران آب در ایران، به‌‎مثابه تراژدی طبیعی نگریسته شده و راهکارهای حل آن نیز در مباحث هیدرولوژیکی عمدتاً متمرکز، فن‌سالاری و فاقد سازوکارهای مشارکتی فهم گردیده است. پژوهش حاضر با رد این نگاه و با رویکردی از پایین به بالا و اتخاذ نظریه‌ی حکمرانی منابع مشترک اوستروم و نظریه‌ی هیدرولوژی اجتماعی در پی تحلیل روایت کشاورزان روستاهای دهگلان در مواجهه با بحران آب و ارتباط آن با زیست‌‎‎جهان آنها بوده است. پیش‎فرض اساسی چنین بوده است که کشاورزان به عنوان نخستین و مهم‌ترین ذی‌نفعان منابع آبی، فهم و مواجهه‌ی متفاوتی دارند که داده‌‎های حاصل نیز به‌مثابه متون غنی اجتماعی-سیاسی و با هدف افشای چگونگی درهم‌تنیدگی بحران اکولوژیک آب با بحران حکمرانی، عدالت اجتماعی، و به حاشیه‌رانی نهادی مورد تفسیر و تبیین قرار گرفته‌اند. روش‌شناسی تحلیل روایت اتخاذ شده و بدین منظور با ۲۳ نفر از کشاورزان ۱۱ روستای شهرستان دهگلان، مصاحبه‌های نیمه‌ساختاریافته انجام شد. یافته‌ها در قالب ۵ مقوله‌ی ثانویه و ۱ مقوله‌ی هسته تفسیر و تبیین شدند. نتایج نشان داد که زیست‌جهان کشاورزان در این وضعیتِ بحرانی و حکمرانی آب، دچار شکنندگی شده است. شکنندگی زیست‌جهان کشاورزان دهگلان، ریشه در تعامل سه‌گانه‌ی حکمرانی نهادیِ ضعیف، سلطه‌ی قواعد بازار و آگاهی غیرعملیِ زیست‌محیطی دارد. این موارد منجر به رفتارهای واکنشیِ کشاورزان در این بستر شده و دگردیسی اجتماعی-فرهنگی و انکار عاملیتِ جمعیِ آن‌ها از سوی نهادها و همدیگر را به همراه داشته است. بنابراین، ضرورت تغییر پارادایم حکمرانی (گذار از رویکردهای متمرکز به مشارکت‌جویانه) و بازتعریف رابطه‌ی بازار، محیط‌زیست و جامعه ضروری به نظر می‌رسد، که بر اساس آن، نقش و جایگاه کشاورزان، محورِ مشارکت و مدیریت منابع آبی قرار گیرد.

کلیدواژه‌ها

بحران آب؛ زیست‎‌جهان شکننده کشاورزان؛ حکمرانی منابع مشترک؛ هیدرولوژی اجتماعی؛ شهرستان دهگلان

مراجع

اسلامی، روح الله، و رحیمی، احمد. (1398). سیاست‌گذاری و بحران آب در ایران. سیاست‌های راهبردی و کلان، ٧(٢٧)، ٤١٠-٤٣٥.
https://doi.org/10.32598/JMSP.7.3.5
نوری اسفندیاری، انوش. (١٤٠٣). گزارش سیاستی شماره (1): بحران تمدنی آب ایران و بایسته‌ها.: اندیشکده تدبیر آب ایران و خانواده آب.
http://iwpri.ir/home/single/838
ایار، علی، و عنبری، موسی. (1402). از گردو تا اوکالیپتوس: روایتی مردم‌نگارانه از فرسایش اجتماعات محلی در ایران. فصلنامه علوم اجتماعی، ٣٠(١٠١)، ٢٩-٧٣.
https://doi.org/10.22054/qjss.2024.78382.2763
پورخسروانی، انیس، توحیدفام، محمد، امینی، علی‌اکبر، و جلالی، رضا. (١٣٩٩). عوامل مؤثر بر ناکارآمدی سیاست منابع آب ایران. مطالعات سیاسی، ١٣(٥٠)، ٨٧-١٠٩.
تکیه خواه، جاهده، کاتورانی، شلیر، صیدی، سیروان، سهراب‌نژاد، چیا، و جعفری، محمد میلاد. (1403). شناخت راهبرد و راهکارهای عملی جهت پیشگیری جرائم حوزه منابع آب زیرزمینی به منظور کاهش اثرات بحران آب در استان کردستان. محیط‌زیست و مهندسی آب، ١٠(٣)، ٤٣٧-٤٢٩.
https://doi.org/10.22034/ewe.2024.424218.1900
جهانگیری، جهانگیر، علیمحمدی خانقاه، آذر، ایمان، محمدتقی، و گلی، علی. (1404). ناتوان سازی دریاچه ارومیه در متن فراروایت‌ها (مردم نگاری انتقادی). جامعه و محیط زیست، ١(٤)، ١٢١-١٥٨.
https://doi.org/10.22080/jsn.2025.28367.1085
خانیکی،‌هادی، و موسوی، سیده ثریا. (1401). روابط قدرت دخیل در صورت‎بندی گفتمانی مسئلۀ آب ایران در روزنامه‌‎های شرق و ایران. فصلنامه علمی مطالعات فرهنگ-ارتباطات،٢٣(٦٠)، ٣٥-٦٢.
https://doi.org/10.22083/jccs.2021.140444
خبرگزاری ایلنا. (١٤٠٤). زنگ خطر کم آبی و فرونشست زمین در کردستان به صدا در آمد. کد خبر: 1627039. تاریخ بازدید: ٠١/٣/ ١٤٠٤. 
https://www.ilna.ir/fa/tiny/news-1627039
ذکایی، سعید. (1381). نظریه و روش در تحقیقات کیفی. فصلنامه علوم اجتماعی، ٩(١٧)، ٤١-٦٩. 
رضاییان، احد، و رضاییان، علی حسین. (1395). آینده‌پژوهی بحران آب در ایران به‌روش سناریوپردازی. مجله اکوهیدرولوژی، ٣(١)، ١-١٧.
https://doi.org/10.22059/ije.2016.59185
سند جامع مدیریت آب استان کردستان. (١٣٩٩؛ بازنگری در ١٤٠٣). آسیب‎شناسی مدیریت آب در کشور و استان کردستان. تهیه و تنظیم: کمیته‎ی آب، شبکه‎ی ملی جامعه و دانشگاه، دانشگاه کردستان، شهر سنندج، کردستان، ایران. 
طلوعی، وحید، و خالق‎پناه، کمال. (1387). روایت‌شناسی و تحلیل روایت. خوانش، (9)، 51-45.
https://sid.ir/paper/463371/fa
عاقبت‎‌بخیر، کسری، و نستوه، امین، و شاقوزایی، میثم، (1393). آب مجازی، ضرورت تغییر نگرش در مدیریت منابع آب. همایش ملی راهکارهای پیش روی بحران آب در ایران و خاورمیانه، شیراز.
https://civilica.com/doc/369171
غلامی، اسماعیل، و عرب امیری، علیرضا، و تخم‌چی، بهزاد. (١٤٠١)، پهنه‎بندی و پیش‌بینی مکانی و زمانی رخداد فرونشست زمین در دشت‎های قروه و چهاردولی استان کردستان با استفاده از تصاویر ماهواره سنتینل ١ و صحت‌سنجی آن. ششمین کنفرانس بین‎المللی توسعه فناوری مهندسی مواد، معدن و زمین‎شناسی. تهران، ایران.
https://civilica.com/doc/1535564
قهرودی تالی، منیژه، خدامرادی، فرهاد، وعلی نوری، خدیجه. (1402). تأثیر افت آب‌های زیرزمینی برمخاطرات فرونشست زمین در دشت دهگلان، استان کردستان. مدیریت مخاطرات محیطی، ١٠(١)، ٥٧-٧٠،
https://doi.org/10.22059/jhsci.2023.359130.777
محمدخان، شیرین، گنجائیان، حمید، گروسی، لیلا، و زنگنه‎تبار، زهرا. (1398). ارزیابی تأثیر افت آب‎‎های زیرزمینی بر میزان فرونشست با استفاده از تصاویر راداری سنتینل 1؛ محدوده مورد مطالعه: دشت قروه. اطلاعات جغرافیایی سپهر، ٢٨(١١٢)، ٢١٩-٢٢٩. 
https://doi.org/10.22131/sepehr.2020.38617
نصرآبادی، اسماعیل. (1394). شواهد زیست‌‎محیطی بحران آب ایران و برخی راه ‌حل‌‎ها. راهبرد اجتماعی فرهنگی، 4(15)، 65-89.
SID. https://sid.ir/paper/243572/fa
نیک‎دل، نرمین، بنی فاطمه، حسین، و عباس‎زاده، محمد. (1401). تحلیل روایی نخبگان علمی و سیاسی از بحران دریاچه ارومیه. جامعه‌شناسی اقتصادی و توسعه. ١١(١)، ١-٣٠.
https://doi.org/10.22034/jeds.2022.34723.1268
هاشمی، سیدمختار. (1401). اصول هیدرواجتماعی: ارتقاء از چرخه هیدرولوژی به چرخه هیدرواجتماعی. فصلنامه آب و توسعه پایدار، ٩(١)، ١٤٥-١٤٨. 

Bozorg-Haddad, O., Delpasand, M., & Loáiciga, H. A. (2021). Water quality, hygiene, and health. In Economical, political, and social issues in water resources. Elsevier, 217-257.
https://doi.org/10.1016/B978-0-323-90567-1.00008-5
Braun, V., & Clarke, V. (2022). Conceptual and design thinking for thematic analysis. Qualitative Psychology, 9(1), 3–26.
https://doi.org/10.1037/qup0000196
Campbell, E., Hoey, B. A., & Lassiter, L. E. (2020). I’m afraid of that water: A collaborative ethnography of a West Virginia water crisis. West Virginia University Press.
https://cir.nii.ac.jp/crid/1971149384869570051
Clarke, V. & Braun, V. (2013). Teaching thematic analysis: Overcoming challenges and developing strategies for effective learning. The Psychologist, 26(2), 120-123.
https://uwe-repository.worktribe.com/output/937596
Clarke, V., & Braun, V. (2017). Thematic analysis. The Journal of Positive Psychology, 12(3), 297–298.
https://doi.org/10.1080/17439760.2016.1262613
Cohen, L. & Manion, L. (1986). Research methods in education. Routledge. London, England.
Hamidifar, H. (2024). Water Crisis in Iran: Causes, Consequences, and Solutions. In Water Crises and Sustainable Management in the Global South. Singapore: Springer Nature Singapore, 85-109.
https://doi.org/10.1007/978-981-97-4966-9_3
Katusiime, J., & Schütt, B. (2020). Integrated water resources management approaches to improve water resources governance. Water, 12(12), 3424.
https://doi.org/10.3390/w12123424
Madani, K. (2014). Water management in Iran: what is causing the looming crisis? Journal of environmental studies and sciences, 4, 315-328.
https://doi.org/10.1007/s13412-014-0182-z
Madani, K., AghaKouchak, A., & Mirchi, A. (2016). Iran’s socio-economic drought: challenges of a water-bankrupt nation. Iranian studies, 49(6), 997-1016.
doi: 10.1080/00210862.2016.1259286
Maxwell, J. (1992). Understanding and validity in qualitative research. Harvard educational review, 62(3), 279-301. https://doi.org/10.17763/haer.62.3.8323320856251826
Megdal, S. B., Eden, S., & Shamir, E. (2017). Water governance, stakeholder engagement, and sustainable water resources management. Water, 9(3), 190.
https://doi.org/10.3390/w9030190
Molle, F. (2009). Water, politics and river basin governance: Repoliticizing approaches to river basin management. Water International, 34(1):62–70. 
doi: 10.1080/02508060802677846
Nayar, V. (2013). The water crisis—Rethinking water governance. Journal of Land and Rural Studies, 1(1), 75-94. 
https://doi.org/10.1177/2321024913487
Nazemi, N., Foley, R. W., Louis, G., & Keeler, L. W. (2020). Divergent agricultural water governance scenarios: The case of Zayanderud basin, Iran. Agricultural Water Management, 229, 105921.
https://doi.org/10.1016/j.agwat.2019.105921
Ostrom, E. (1990). Governing the commons: The evolution of institutions for collective action. Cambridge university press.
https://doi.org/10.1017/CBO9780511807763
Ostrom, E. (2005). Doing Institutional Analysis Digging Deeper Than Markets and Hierarchies. Springer Books, in: Claude Menard & Mary M. Shirley (ed.), Handbook of New Institutional Economics, chapter 30, pages 819-848, Springer.
https://doi.org/10.1007/0-387-25092-1_31
Ostrom, E. E., Dietz, T. E., Dolšak, N. E., Stern, P. C., Stonich, S. E., & Weber, E. U. (2002). The drama of the commons. National Academy Press. Washington, DC. 
https://doi.org/10.17226/10287
Pahl-Wostl, C. (2015). Water governance in the face of global change: From understanding to transformation. Springer, New York, USA.
https://doi.org/10.1007/978-3-319-21855-7
Pahl-Wostl, C., L. Lebel, C. Knieper, & E. Nikitina. (2012). From applying panaceas to mastering complexity: Toward adaptive water governance in river basins. Environmental Science & Policy, 23, 24–24.
doi: 10.1016/j.envsci.2012.07.014
Paulson, S., Gezon, L. L., & Watts, M. (2003). Locating the political in political ecology: An introduction. Human organization, 62(3), 205-217.
https://doi.org/10.17730/humo.62.3.e5xcjnd6y8v09n6b
Saatsaz, M. (2020). A historical investigation on water resources management in Iran. Environment, Development and Sustainability, 22(3), 1749-1785.
https://doi.org/10.1007/s10668-018-00307-y
Sivapalan, M., Savenije, H. H., & Blöschl, G. (2012). Socio-hydrology: A new science of people and water. Hydrol. Process, 26(8), 1270-1276. 
    https://doi.org/10.1002/hyp.8426
Stone, R. (2018). An Iranian researcher went home to serve his country. Now,“I realize that I’m lucky I’m not in prison”. Sci. Mag. https://doi.org/10.1029/2018WR023575
Taylor, P. L., & Sonnenfeld, D. A. (2017). Water crises and institutions: Inventing and reinventing governance in an era of uncertainty. Society & natural resources, 30(4), 395-403. https://doi.org/10.3390/w12051273
Thomson, B. S. (2004). Qualitative research: Grounded theory-sample size and validity. In Faculty of Business and Economics 10th Annual Doctoral Conference October, September 2004 (pp. 25-27). University of National and World Economy - Ravda, Bulgaria Organized by Sofia University St Kliment Ohridski, Faculty of Economics and Business Administration University of National and World Economy.
Uhlenbrook, S. (2019). The United Nations world water development report 2019: leaving no one behind. WWAP (UNESCO World Water Assessment Programme). 2019. The United Nations World Water Development Report 2019: Leaving No One Behind. Paris, UNESCO.
Wilfong, M., & Pavao-Zuckerman, M. (2020). Rethinking stormwater: analysis using the hydrosocial cycle. Water, 12(5), 1273. 
https://doi.org/10.1080/08941920.2017.1274208